«Η ομορφιά της ανθρώπινης μοίρας μπορεί να μην βρίσκεται μονάχα στην εκπλήρωση. Μπορεί να είναι και τ’ ασυλλόγιστο φτεροκόπημα του Ικάρου»
Άγγελος Τερζάκης

Η έκδοση του επιβλητικού τόμου με τον εμπνευσμένο τίτλο Άγγελος Τερζάκης. Αγωνιών και Άγρυπνος  συνιστά ένα πολύ σημαντικό γεγονός στην ιστορία των σπουδών αυτού του πολυσχιδούς πνευματικού ανθρώπου και σημαίνουσας φυσιογνωμίας των νεοελληνικών γραμμάτων με σημαντικότατη παρουσία στα πολιτιστικά δρώμενα της Ελλάδας για περισσότερα από πενήντα χρόνια και φυσικά με πολύ πλούσιο έργο, πεζογραφικό, θεατρικό, δοκιμιακό, κριτικό. Ο Άγγελος Τερζάκης (1907-1979) υπήρξε μυθιστοριογράφος και διηγηματογράφος, δραματουργός και δραματολόγος, οξύνους κριτικός, στοχαστής με βαθιά φιλοσοφική σκέψη, βαθύς γνώστης της μεσαιωνικής και της βυζαντινής ιστορίας και του κόσμου τους, ανατόμος του αστικού και του μικροαστικού χώρου, δεινός πλάστης ψυχογραφημένων, πολύπλοκων χαρακτήρων, συγγραφέας έργων που διακρίνονται, σε όποιο είδος και αν ανήκουν, για την αισθαντική γραφή τους, γραφή συχνά υποβλητική με λυρικές και ποιητικές αποχρώσεις.

Τα κείμενα του τόμου, γραμμένα από καταξιωμένους μελετητές, νεοελληνιστές, θεατρολόγους και καλλιτέχνες, προέρχονται από την επιστημονική ημερίδα για τον Άγγελο Τερζάκη που διοργανώθηκε στις 13 Μαΐου 2019 από το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών σε συνεργασία με το Εθνικό Θέατρο και τέθηκε υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού. Δεδομένου ότι ο Τερζάκης υπηρέτησε το Θέατρο με πολλούς τρόπους και μέσα από πολλές θέσεις και ιδιότητες, η διοργάνωση αυτής της ημερίδας από τους δύο παραπάνω φορείς ήταν κάτι παραπάνω από επιβεβλημένη, δεδομένου μάλιστα ότι η σχέση του Τερζάκη με το Θέατρο ήταν μια σχέση ζωής, πλήρης και παθιασμένη. Έτσι, είναι ιδιαιτέρως σημαντικό το γεγονός ότι οι μελέτες που φιλοξενούνται στον τόμο προσφέρουν όχι μόνο έγκυρες φιλολογικές και ιστορικογραμματολογικές ερμηνείες της δραματουργίας και της μυθιστοριογραφίας του Τερζάκη (με τη δραματουργία να υπερτερεί), αλλά και προσεγγίσεις που άπτονται της θεατρολογικής, καλλιτεχνικής, σκηνικής, τηλεοπτικής πρόσληψης και ερμηνείας του έργου του. Διαβάζοντας, με άλλα λόγια, τον τόμο, ο αναγνώστης αποκομίζει την αίσθηση ότι συλλαμβάνει κάτι από το άπιαστο και εφήμερο, το μοναδικό και ανεπανάληπτο της ουσίας του θεάτρου ως παράστασης και το οποίο, δυστυχώς, μόνο έμμεσα μπορούμε να γνωρίσουμε μέσα από γραπτά τεκμήρια και μαρτυρίες ή αρχειακό υλικό.

Η πρώτη ενότητα του τόμου αναφέρεται σε προσωπικές μαρτυρίες και αναμνήσεις από τον Τερζάκη ως πατέρα, δάσκαλο υποκριτικής τέχνης και κριτικό θεάτρου, γραμμένες από τον γιο του Τερζάκη, Δημήτρη, τον ηθοποιό Κώστα Καστανά και τον κριτικό Κ. Γεωργουσόπουλο. Ξεχωρίζει το κείμενο του Δημήτρη Τερζάκη (αναδημοσίευση αποσπασμάτων από το Αφιέρωμα στον Άγγελο Τερζάκη της Νέας Εστίας, τχ. 1718, Δεκέμβριος 1999), στο οποίο ο αναγνωρισμένος συνθέτης μιλάει με ευαισθησία και νοσταλγία για τη γοητεία των παιδικών χρόνων δίπλα στον πατέρα του, την αγάπη του Τερζάκη για τη μουσική, το θέατρο, το κουκλοθέατρο και τον κινηματογράφο, για τα χρόνια της Κατοχής, για τη σχέση του με το Εθνικό Θέατρο, για τους αγαπημένους του συγγραφείς, για την αγωνία του για τον Θεό και για τόσα άλλα.

Η ενότητα Θέατρο και προεκτάσεις ξεκινά με τη μελέτη της Άννας Ταμπάκη, «Άγγελος Τερζάκης. Διάλογος με την ιστορία. Ένα σχεδίασμα», στο οποίο σκιαγραφείται ο αέναος διάλογος του Τερζάκη με την ιστορία, στο πλαίσιο της οποίας ο Τερζάκης, παρόλο που αναπαριστά την ιστορική περιρρέουσα ατμόσφαιρα, ενδιαφέρεται και για την εξωιστορική διάσταση.

Ο Παναγιώτης Μιχαλόπουλος, στη μελέτη «Ο Άγγελος Τερζάκης και η ad hoc εμφάνιση της θέσης του Καλλιτεχνικού Διευθυντή στο Εθνικό Θέατρο», αναδεικνύει τις διοικητικές ικανότητες του Τερζάκη στην περίοδο της πολυετούς παρουσίας του στο Εθνικό Θέατρο, κατά την οποία διαπιστώνονται αξιοσημείωτοι μετασχηματισμοί στη φυσιογνωμία της κρατικής σκηνής και αναδεικνύεται η καθολική αποδοχή που απολάμβανε ο συγγραφέας στον χώρο του ελληνικού θεάτρου και ευρύτερα στη δημόσια ζωή.

Η Βαρβάρα Γεωργοπούλου, στο μελέτημα «Θεωρία δράματος και μοντέλα εφαρμογής τη μεσοπολεμική περίοδο: Η περίπτωση του Άγγελου Τερζάκη», αναφέρεται στη δημιουργικότητα του δραματουργού και τον εποικοδομητικό της διάλογο με τη θεωρητική κατάρτιση του Άγγελου Τερζάκη, ενώ ο Μάνος Στεφανίδης, «Άγγελος Τερζάκης, ο από σκηνής διανοούμενος», δίνει το πορτρέτο του Τερζάκη ως του εγκρατέστερου φιλοσοφικά και πολιτικά εκπροσώπου της λεγόμενης Γενιάς του ’30 και παράλληλα εύρωστου διανοητή που αναστοχάζεται διαρκώς πάνω στο πρόβλημα του ανθρώπου.

Η ενότητα Μυθιστόρημα και προεκτάσεις αναφέρεται στην αφηγηματική πεζογραφία του Τερζάκη και στις τηλεοπτικές της μεταπλάσεις τις δεκαετίες 1970-1980.

Η Πολυξένη Κ. Μπίστα, έγκριτη μελετήτρια του τερζακικού έργου και συγγραφέας του βιβλίου Γυναικεία προσωπογραφία στο πεζογραφικό έργο του Άγγελου Τερζάκη (Εκδόσεις Αρµός, 1998), γράφει με θέμα: «Η παιδική ηλικία, φωτεινή χαραμάδα στο μυθιστόρημα του Άγγελου Τερζάκη;». Διαπιστώνει ότι η παιδική ηλικία και ιδίως το θέμα της κληρονομικότητας και της ανατροφής απασχολούν τον συγγραφέα στο πεζογραφικό του έργο. Όπως επισημαίνει εύστοχα, ένας συγγραφέας με βαθιά αντιδογματική σκέψη, με αγωνιώσα συνείδηση, όπως ο Τερζάκης, δεν θα μπορούσε να δεχτεί και να πλάσει παιδιά-ήρωες ενός επίπλαστου, αγγελικού κόσμου. Πώς άλλωστε να εξελιχθούν και να προοδεύσουν τα παιδιά, δεν παύει να αναρωτιέται, από τη στιγμή που καλούνται να μεγαλώσουν σε έναν κόσμο που πάσχει από τη γενικευμένη πτώση των αξιών;

Η Θεοδούλη (Λίλυ) Αλεξιάδου, στη μελέτη της «Άγγελου Τερζάκη, Δίχως Θεό: Τα άπειρα ενδεχόμενα της αλήθειας και του εαυτού», προσεγγίζει το καλύτερο, ίσως, μυθιστόρημα του Τερζάκη. Με τη γόνιμη και συνδυαστική χρήση της σύγχρονης λογοτεχνικής και κριτικής θεωρίας και της αφηγηματολογίας, από την καρναβαλική θεωρία του M.M. Bakhtin έως την «ψυχo-φήγηση» (psycho-narration) της Dorit Cohn, η συγγραφέας ερμηνεύει διεισδυτικά το μυθιστόρημα Δίχως Θεό (1951). Στοιχεία ψυχο-αφήγησης, καρναβαλικές σκηνές, ανοικειότητα και πολλαπλά προσωπεία-είδωλα του εαυτού αποκαλύπτουν την αγωνιώδη αναζήτηση του ήρωα, Μιχάλη Παραδείση, για το «πρωτότυπο» και την επίμονη διερώτηση του εκπεσόντος ανθρώπου για την αλήθεια και τον Θεό.

Ο Θανάσης Αγάθος, έγκριτος μελετητής της λεγόμενης Γενιάς του ’30 και συγγραφέας του μοναδικού στο είδος του, πολύτιμου για τις τερζακικές σπουδές βιβλίου, Ο Άγγελος Τερζάκης και ο κινηματογράφος (Εκδόσεις Gutenberg, 2020), αναδεικνύει με έγκυρο και αναλυτικό τρόπο το θέμα: «Η παρουσία του έργου του Άγγελου Τερζάκη στην ελληνική τηλεόραση», με έμφαση στην τηλεοπτική μεταφορά των Φέρρη και Κανδήλα του μυθιστορήματός του Η μενεξεδένια πολιτεία, η οποία αποτελεί μια ιδιαιτέρως επιτυχημένη προσπάθεια μετάπλασης λογοτεχνικού έργου, που βρήκε ανταπόκριση στο τηλεοπτικό κοινό της εποχής (1975).

Διαβάζοντας, με άλλα λόγια, τον τόμο, ο αναγνώστης αποκομίζει την αίσθηση ότι συλλαμβάνει κάτι από το άπιαστο και εφήμερο, το μοναδικό και ανεπανάληπτο της ουσίας του θεάτρου ως παράστασης και το οποίο, δυστυχώς, μόνο έμμεσα μπορούμε να γνωρίσουμε μέσα από γραπτά τεκμήρια και μαρτυρίες ή αρχειακό υλικό.

Η Κατερίνα Μουστακάτου, στη μελέτη της με τίτλο «Άγγελος Τερζάκης (1907-1979) – Γιώργος Θεοτοκάς (1905-1966): Δύο συγγραφείς-διανοούμενοι. Μυστική ζωή και Το Δαιμόνιο», αναδεικνύει πολύ εμπνευσμένα τη «συνομιλία» Τερζάκη και Θεοτοκά, δύο συγγραφέων-διανοουμένων της Γενιάς του ’30, οι οποίοι «γράφοντας λογοτεχνία σκέφτονται, προβληματίζονται και δημιουργούν».

Πολύτιμες και οι συμβολές της ενότητας Αρχείο και έρευνα, οι οποίες μας εισάγουν στο προσωπικό αρχείο του συγγραφέα και αναδεικνύουν αθησαύριστα κείμενα και λιγότερο γνωστές πλευρές της λογοτεχνικής παραγωγής του συγγραφέα.

Δεν θα μπορούσε να απουσιάζει η μελέτη των Ναταλίας Βογκέικωφ-Brogan & Λήδας Κωστάκη, «Το προσωπικό αρχείο του Άγγελου Τερζάκη στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα», στην οποία παρουσιάζεται το προσωπικό του αρχείο, το οποίο παραχωρήθηκε στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών από τον γιο του, Δημήτρη Τερζάκη, το 2001.

Η Κυριακή Πετράκου μάς χαρίζει μια σπάνια μελέτη για ένα εξίσου σπάνιο είδος: «Δείγμα από σπάνιο είδος: Νύχτα στη Μεσόγειο, μια βυζαντινή κωμωδία». Η κωμωδία Νύχτα στη Μεσόγειο, σε ύφος κάπως κλασικιστικό, με σαιξπηρικούς αποήχους και θεματολογία της βυζαντινής εποχής, εντάσσεται στην εποχή της συγγραφής της, καταδεικνύονται οι επιρροές από το λογοτεχνικό και θεατρικό πεδίο και αναλύεται η σκηνική της παρουσίαση από το Εθνικό Θέατρο το 1958 και η υποδοχή της –μάλλον χλιαρή– από την κριτική.

Ο Ηρακλής Χατζηιωαννίδης, αφοσιωμένος μελετητής του Τερζάκη, παρουσιάζει και αναλύει το ανέκδοτο και άπαικτο θεατρικό κείμενο Οι κληρονόμοι του μεγαλείου. Το κείμενο εξετάζεται, μεταξύ άλλων, δομικά και ειδολογικά και τοποθετείται εντός της δραματουργικής παραγωγής του Τερζάκη, ενώ ανιχνεύονται οι επιδράσεις από την ευρωπαϊκή δραματουργία και ιδίως τον Ερρίκο Ίψεν.

Η Ελένη Πετρίτση, στη μελέτη «Ο Άγγελος Τερζάκης και οι πνευματικές επαφές του με την Αγγλία», ανιχνεύει τη σχέση του Τερζάκη με την Αγγλία, κυρίως μέσα από τις διαδρομές της γλώσσας, της δραματουργίας και της θεατρικής πρακτικής, αλλά και της πολιτιστικής επίσκεψης του Τερζάκη το 1947 στη γενέτειρα του Βάρδου στο Stratford-upon-Avon, έχοντας ως πηγές κρατικά αρχεία, το αρχείο Τερζάκη, τον Τύπο και κείμενα του ίδιου του συγγραφέα. Στην Αγγλία ο Τερζάκης αποθεώνει τη «σαίξπηρλαντ» και φυσικά παρακολουθεί θέατρο, παραστάσεις του Σαίξπηρ και σύγχρονο αγγλικό θέατρο, όπως το Murder in the Cathedral (1935) του T.S. Eliot. Μάλιστα, είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει την περίφημη πρωτοποριακή παράσταση του έργου Romeo and Juliet (1947) σε σκηνοθεσία του μόλις 22 ετών τότε Peter Brook , η οποία είχε προκαλέσει αντιδράσεις, καθώς ο μετέπειτα κορυφαίος σκηνοθέτης προτίμησε μια προσέγγιση ήκιστα συναισθηματική, απολύτως μινιμαλιστική (η περίφημη άδεια σκηνή του Brook) και βίαιη, με μια δραματουργική παράλειψη, αυτήν της τελικής συμφιλίωσης των δύο οικογενειών της Βερόνας[1].

Στην ενότητα Θεατρική πράξη,η Ίλια Λακίδου εξετάζει το θέμα: «Η σκηνογραφία στο έργο του Άγγελου Τερζάκη: Η ανάγκη και το πρόβλημα της μεγάλης παραγωγής». Μέσα από την εξέταση των βυζαντινών τραγωδιών του Τερζάκη, στα πρώτα και τα κατοπινά ανεβάσματά τους, και με αφετηρία την εργασία του Σπύρου Βασιλείου, αναζητείται ο ρόλος του συγγραφέα στη διαμάχη της ύλης έναντι του πνεύματος και γίνεται προσπάθεια να διακριθεί ποια ήταν η συγγραφική του επιλογή.

Η Μαρία Σεχοπούλου, στη μελέτη «Ο Πρόγονος επί σκηνής», εξετάζει το κύκνειο άσμα του Τερζάκη και την πορεία του στην ελληνική σκηνή στα δυο του ανεβάσματα, το 1970, από τον θίασο της Μαριέττας Ριάλδη σε σκηνοθεσία της ίδιας, και το 1989, από το Εθνικό Θέατρο σε σκηνοθεσία Θόδωρου Έξαρχου.

Η σκηνοθέτις Ρουμπίνη Μοσχοχωρίτη, «Γαμήλιο εμβατήριο και Άγγελος Τερζάκης στο θεατρικό γίγνεσθαι του σήμερα», αναφέρεται στη στόχευση και τις σκηνοθετικές επιλογές της παράστασης Γαμήλιο εμβατήριο (2018), η οποία εντάσσει τον Τερζάκη στο θεατρικό και ιδεολογικό γίγνεσθαι του σήμερα, αναδεικνύοντας τον προβληματισμό του για ζητήματα ισότητας και αλληλεγγύης των δύο φύλων και για τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες της εποχής.

Τέλος, η Μιχαέλα Αντωνίου, «Το Γαμήλιο εμβατήριο, μια σύγχρονη ανάγνωση στο Σύγχρονο Θέατρο», παρουσιάζει μια ανάλυση της παράστασης Γαμήλιο Εμβατήριο στο Σύγχρονο Θέατρο (2018) από την ομάδα Anima, σε σκηνοθεσία της Ρουμπίνης Μοσχοχωρίτη, με έμφαση στη σύγχρονη σκηνοθετική οπτική που αναδεικνύει το ενδιαφέρον του Τερζάκη για το γυναικείο ζήτημα και για τη θέση της γυναίκας εντός της οικογένειας, της κοινωνίας και του θεσμού του γάμου.

Πρέπει επίσης να επισημανθεί η εξαιρετική επιμέλεια του τόμου από τις Λίλυ Αλεξιάδου και Μιχαέλα Αντωνίου, το καλαίσθητο της έκδοσης και το εξαιρετικά υποβλητικό, μινιμαλιστικό στιλπνό εξώφυλλο με ένα υπέροχο εικαστικό, που σε προκαλεί να εισέλθεις στον τόμο για να ανακαλύψεις τον στοχασμό, τη δραματουργία και τη μυθοπλασία αυτού του εμβληματικού συγγραφέα, αιώνιου οδοιπόρου της εποχής του αλλά και –γιατί όχι;– της κάθε εποχής.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ
[1] Βλ. σχετικά στον τόμο Romeoand Juliet. Critical Essays . Edited by John F. Andrews, London and New York: Routledge 2015.

Άγγελος Τερζάκης. Αγωνιών και άγρυπνος
Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας
Συλλογικό έργο
Επιμέλεια: Λίλυ Αλεξιάδου – Μιχαέλα Αντωνίου
Πρόλογος: Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου
Κάπα Εκδοτική
288 σελ.
ISBN 978-960-628-150-1
Τιμή €26,50

Twitter