William Allan – Felix Budelmann: «Αρχαία ελληνική λυρική ποίηση»
O τίτλος των δύο έργων, που κυκλοφορούν από τον εκδοτικό οίκο Cambridge University Press, είναι: GreekElegyandIambus. A Selection, edited by William Allan και Greek Lyric. A Selection, edited by Felix Budelmann. Στα ελληνικά κυκλοφορούν από τον εκδοτικό οίκο University Studio Press συνενωμένα σε έναν τόμο με τίτλο: Αρχαία ελληνική λυρική ποίηση και υπότιτλο: Ανθολογία σχολιασμένων αποσπασμάτων, σε επιμέλεια του Χρήστου Τσαγγάλη και μετάφραση της Κατερίνας Δημοπούλου.
Στον Πρόλογο της πρώτης ενότητας ο William Allan ξεκινάει με τη θέση ότι η ελεγεία και ο ίαμβος ανήκουν στα μείζονα είδη της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, τα οποία δεν παρουσιάζουν μεγάλες γλωσσικές ή μετρικές δυσκολίες στη μελέτη και επομένως μπορούμε να κατανοήσουμε την εποχή. Η επιλογή έχει γίνει με κριτήριο την αντιπροσώπευση του είδους, δείγμα από κάθε ποιητή, αν και αυτό δεν είναι πάντα εφικτό, αφού από τον Καλλίνο λ.χ. έχει επιβιώσει μόνο ένα απόσπασμα. Ο συγγραφέας ήθελε στην εργασία του να στηριχτεί σε 1.000 στίχους, κάτι λιγότερο από τους στίχους μιας τραγωδίας, δηλαδή. Τελικώς, η εργασία περιέχει 10 ποιητές, δύο ιαμβογράφους –τον Σιμωνίδη και τον Ιππώνακτα–, έξι ελεγειακούς –Καλλίνο, Τυρταίο, Μίμνερμο, Θέογνη, Ξενοφάνη, Σιμωνίδη– και δύο που έχουν γράψει και στα δύο είδη – Αρχίλοχο και Σόλωνα. Περιλαμβάνονται ακόμα οι παρωδιακοί εξάμετροι του Ιππώνακτα και ένα απόσπασμα του Ξενοφάνη που συνδυάζει το ιαμβικό μέτρο με τον εξάμετρο.
Όπως σχολιάζει ο William Allan, η ελεγεία και ο ίαμβος ήταν αρκετό καιρό σε ακμή και όχι μόνο στην Ιωνία. Η ελεγεία συνίσταται από ένα δίστιχο, με ποικιλομορφία στο περιεχόμενο –ερωτικός πόθος, πένθος, πολιτική και στρατιωτική προτροπή– και στην τεχνική. Ο Τυρταίος με την πολεμική ποίησή του, ο Μίμνερμος με τον στοχασμό πάνω στα νιάτα και στα γηρατειά, γενικώς όμως η ελεγεία ταυτίστηκε με το πένθος. Μια ελεγεία μπορεί να εκκινεί από ένα δίστιχο σε συμπόσιο, μπορεί και να φτάνει τους 100 στίχους, αλλά και τους 1.000, όταν ο ποιητής απευθύνεται στην πόλη. Οι ελεγείες απαγγέλλονταν με τη συνοδεία αυλών, από τους οποίους υπάρχει μεγάλη ποικιλία.
Για τον ίαμβο μας πληροφορεί ότι είναι ποίηση που συντέθηκε σε ιαμβικούς τρίμετρους, τροχαϊκούς τετράμετρους και χωλίαμβους και επωδούς. Το περιεχόμενο κινείται από τον ψόγο, τη χυδαιότητα και την ερωτική πράξη μέχρι ποιήματα από τα οποία απουσιάζει το υβριστικό και αναξιοπρεπές στοιχείο. Ο συσχετισμός του ιάμβου με το σκώμμα είναι εμφανής στην Ιάμβη, τη δούλα στο σπίτι του Κελεού στην Ελευσίνα, όπου με αστεία και πειράγματα φτιάχνουν το κέφι της Δήμητρας που πενθεί. Τον ίαμβο επιλέγει ο Αρχίλοχος για να επιτεθεί στον πεθερό του τον Λυκάμβη και στη συνέχεια να προσβάλει ολόκληρη την οικογένεια. Η ποικιλία εξαρτάται από την ικανότητα του εκτελεστή, τη διαθεσιμότητα των μουσικών και την επισημότητα της περίστασης. Οι αρχαιολογικές μαρτυρίες υποδεικνύουν κύκλο 30 ανδρών, στον ανδρωνίτη, όπου ανά ζεύγη ο ένας φίλος απευθύνεται στον άλλον: ο Αρχίλοχος στον Γλαύκο, ο Θέογνης στον Κύρνο.
Αν και απευθύνεται σε ειδικό μελετητή, πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες και απαιτητικούς ερευνητές, το βιβλίο δίνει την ευκαιρία και σε όποιον ενδιαφέρεται να γνωρίσει λεπτομέρειες του αρχαίου κόσμου –ιδεολογία, πολιτική, κοινωνική και ερωτική ζωή– να ενθουσιαστεί.
Τα ποιήματα αυτού του είδους μάς δείχνουν την κοινωνία της εποχής και την επικοινωνία με άλλους τόπους και ιδέες. Ο Θέογνης θρηνεί επειδή οι κατώτερες τάξεις έχουν πάρει τη θέση των αγαθών και επειδή με τις επιγαμίες ανακατεύονται οι τάξεις. Ο Σόλων λέει ότι η ανώτερη τάξη καταστρέφει την πόλη για το κέρδος και η ανώτερη τάξη ληστεύεται από την κατώτερη. Ο Μίμνερμος θρηνεί επειδή τα γηρατειά τον ασχημαίνουν και δεν αρέσει στα αγόρια. Ο Σόλων επιθυμεί ένα αγόρι στο άνθος της νιότης του, ενώ οι γυναίκες διαπομπεύονται ως σεξουαλικά όντα. Τα κείμενα που τελικώς έφτασαν ως εμάς ήταν τα ηθικοδιδακτικά, που μπορούσαν να ενταχθούν στο σχολικό πρόγραμμα.
*
Λυρικός: Ο όρος, γράφει ο Felix Budelmann, είναι προβληματικός στην ερμηνεία του και γι’ αυτό έχει μετατραπεί σε πανίσχυρο δημιουργικό ερέθισμα για ποιητές και θεωρητικούς. Ας κρατήσουμε για τη συντομία που απαιτεί η περίσταση την «υποκειμενικότητα». Αλλά και τη μουσικότητα – στην αρχαιότητα η λυρική ποίηση ήταν αδόμενη, με ποικιλία ρυθμικών και μελωδικών εκφράσεων. Ήταν μια επιτελεστική πράξη, στη Σπάρτη οι νεαρές Σπαρτιάτισσες χορεύοντας αιχμαλώτιζαν τα βλέμματα, χορεύοντας στίχους του Αλκμάνα. Ήταν ποίηση που επικοινωνούσε με το Θείο, υμνούσε αθλητικές νίκες, διαμόρφωνε ιδεολογίες κ.ά., και γενικώς η πρώιμη Ελλάδα ήταν ένας πολιτισμός τραγουδιού, το οποίο συνέβαλλε πολλαπλώς, επισήμως και ανεπισήμως, στην κοινωνική ζωή. Ακόμα, δημιουργούσε μυθολογικές περσόνες και σκηνικά, όπου διηγούνται οι χορεύουσες κοπέλες κάτι από τον εαυτό τους ή κάτι που ισχύει γενικώς.
Παλιότερος ποιητής είναι ο Αλκμάν, που έζησε στα τέλη του 7ου αιώνα. Πρόδρομοί του ο Τέρπανδρος, ο Εύμηλος, οι πρώτοι ιαμβογράφοι. Οι ποιητές δρουν, άλλοι στη Σπάρτη, άλλοι στη Λέσβο ή στη Μεγάλη Ελλάδα, ή την Τέω. Ο Σιμωνίδης, ο Πίνδαρος και ο Βακχυλίδης ήταν πανελλήνιας εμβέλειας.
Τα ποιήματα, μικρά ή και μέχρι 1.000 στίχους, είχαν θέμα μια μυθολογική αφήγηση ή ιστορική, τραγουδιούνταν από άντρες, γυναίκες και παιδιά και χορεύονταν είτε προσχεδιασμένα είτε αυτοσχεδιάζοντας. Η διδασκαλία με έγχορδα όργανα ήταν αριστοκρατική που, άγνωστο πότε, επεκτάθηκε αργότερα και στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, με τους περιοδεύοντες κιθαρωδούς.
Όλα αυτά συνέβαιναν στα συμπόσια –άντρες ξαπλωμένοι στα ανάκλιντρα σε κύκλο– με την παρουσία γυναικών –εταιρών, όχι συζύγων– ή στα πανηγύρια. Τα κείμενα ποικίλλουν. Άλλο απαγγέλλεται π.χ. στο συμπόσιο του τύραννου Πολυκράτη από τον Ανακρέοντα, άλλο σε μια πολιτική παράταξη όπως η εταιρεία του Αλκαίου. Ως προς την εκτέλεση, άλλοτε τα εκτελούν οι ίδιοι οι συνθέτες και άλλοτε άλλοι, οπότε οι εκτελεστές υποδύονται ρόλους: του πεπαιδευμένου συμποσιαστή, της κοπέλας, του άρτιου τραγουδιστή και χορευτή… Κάθε ποίημα με τη μορφή του προσφέρει πολλές δυνατότητες στους δημιουργούς να πρωτοτυπήσουν.
Φυσικά, για όλα όσα εκτίθενται η μόνη μαρτυρία είναι το ίδιο το κείμενο και από αυτό οι μελετητές εικάζουν και αναρωτιούνται πόσο κοντά είναι το αδόμενο γεγονός με το πραγματικό. Τα είδη μεταπλάθονται στην πορεία του χρόνου, όπως μας έδειξαν οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι.
Τελικώς υπάρχει αλληλεπίδραση στα είδη και ο όποιος κανόνας δεν είναι δημιούργημα μιας εποχής, αλλά πολλών και ποικίλων επιδράσεων. Τα κείμενα έχουν φτάσει ως εμάς μέσω των παπύρων και μέσω αρχαίων παραθεμάτων από μεταγενέστερους συγγραφείς – Αθήναιος, Στοβαίος, Ησύχιος.
Πρόκειται για ένα συστηματικότατο επιστημονικό σύγγραμμα, το οποίο δυστυχώς δεν εμπεριέχει και τη μετάφραση των ποιημάτων, ωστόσο υπάρχουν εκτενέστατοι σχολιασμοί για κάθε φράση, στίχο, λέξη, πλουσιότατος υπομνηματισμός και μεγάλη αντιπροσώπευση ποιητών. Ο εκδοτικός οίκος University Studio Press, οι συγγραφείς, ο επιμελητής, η μεταφράστρια, προσέφεραν στο ελληνικό κοινό ένα θαυμάσιο έργο: Αν και απευθύνεται σε ειδικό μελετητή, πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες και απαιτητικούς ερευνητές, το βιβλίο δίνει την ευκαιρία και σε όποιον ενδιαφέρεται να γνωρίσει λεπτομέρειες του αρχαίου κόσμου –ιδεολογία, πολιτική, κοινωνική και ερωτική ζωή– να ενθουσιαστεί.
Αρχαία ελληνική λυρική ποίηση
Ανθολογία σχολιασμένων αποσπασμάτων. Ελεγεία, ίαμβος, μελική ποίηση, χορική ποίηση
William Allan – Felix Budelmann
Επιμέλεια: Χρήστος Τσαγγάλης
Μετάφραση: Κατερίνα Δημοπούλου
University Studio Press
656 σελ.
ISBN 978-960-12-2548-7
Τιμή €50,00
