Ούγος Φώσκολος: «Οι τάφοι»
Κάποιος Ούγος Φώσκολος, ποιητής, καθηγητής, θερμοκέφαλος, άθεος, ανάγωγος, ανήθικος, πρωτεύς, πολύμορφος, γλώσσα άτιμος εις πάντα χρόνον, εις εκ των αρχηγών της φατρίας ήτις εξήγειρε …τας συνοικίας υπέρ της ανεξαρτησίας αποπεμφθείς υπό της Κυβερνήσεως, ευρίσκεται εις το Μιλάνον περιφερόμενος εις τα καφενεία. Απολαμβάνει συντάξεως καθηγητού και στρατιώτου χωρίς να κάμνη τίποτε. Είναι εκ των Ιονίων νήσων.
Αυτά είχε καταγράψει στα αρχεία της η αντιτρομοκρατική της Αυστρίας και ο «ύποπτος» ήταν ο ποιητής Ούγος Φώσκολος. Οι τάφοι το σημαντικότερο έργο του.
Το βιογραφικό του συντάσσει με πολύ σεβασμό κι έπειτα από μεγάλη έρευνα ο Μ. Σιγούρος. Ο Φώσκολος γεννήθηκε στις 26 Ιανουαρίου 1778 στη Ζάκυνθο. Η βενετική οικογένειά του είχε σχέσεις με τα Επτάνησα και πολλοί πρόγονοί του ήταν Προβλεπταί, Provveditore ή Πρεβεδούροι, όπως λέγονταν οι Βενετοί διοικητές. Εάν αληθεύει, πρόγονοί του ήταν ο Νικόλαος Φώσκολος, που ναυμάχησε με τους Τούρκους το 1693 και για την ανδρεία του διορίστηκε Προβλεπτής, και ο Λεονάρδος, που λαφυραγώγησε τη Σάμο, υπέταξε τη Λέρο και κατέστρεψε τη Μονεμβασιά ως ναύαρχος του βενετικού στόλου. Ο προπάππος του γεννήθηκε στην Κρήτη, ο παππούς και ο πατέρας του στην Κέρκυρα, ο ίδιος στη Ζάκυνθο. Με τον θάνατο του πατέρα του το 1788 η οικογένεια δυσκολεύτηκε πάρα πολύ, το σπίτι τους στη Ζάκυνθο πάμφτωχο σε πάμφτωχη γειτονιά της πόλης. Το σπίτι κατάφερε να γλιτώσει από την κατεδάφιση και σήμερα αναπαλαιωμένο στεγάζει τη φωσκολική βιβλιοθήκη. Ήταν μαθητής, όπως και ο Σολωμός, του Αντώνιου Μαρτελάου, ο οποίος «διδάσκων και στιχουργών εμόρφωνε την ψυχήν των νεαρών Ζακυνθίων».
Ο Σιγούρος έχει την άποψη ότι για να μάθεις κάτι, για να γνωρίσεις τον άνθρωπο Φώσκολο, πρέπει να γνωρίσεις και την ιδιωτική του ζωή, η οποία «καταυγάζεται από το ευγενές φως της μεγάλης ψυχής του και αμαυρούται κάποτε από της δυστυχίας τα σύννεφα». Ο Σιγούρος θα ελέγξει κάθε πηγή και την αλληλογραφία του ποιητή, όπου του αποκαλύφτηκε η πλούσια σε προτερήματα και ελαττώματα ψυχή του, η σταδιοδρομία του, οι συμφορές και οι ατυχίες του.
Μικρό παιδί στη Ζάκυνθο ήταν ατίθασος και άτακτος. Στην Ιταλία επίσης. Στα δεκαοχτώ του έγραψε το δράμα Θυέστης, το οποίο παίχτηκε στο θέατρο και επαινέθηκε πάρα πολύ. Έμαθε γρήγορα ιταλικά και μελέτησε Ιταλούς και Λατίνους ποιητές, Δάντη και Όμηρο. Υπηρέτησε στον αυτοκρατορικό στρατό, δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Παβίας κι όταν καταργήθηκε η έδρα έμεινε άνεργος. Υπήρξε υπερήφανος, γενναίος και ατρόμητος, φιλόνικος και ισχυρογνώμων. Βρέθηκε στο πλευρό του Ναπολέοντα, μετά με τους Αυστριακούς, πάλι με τον Ναπολέοντα, πήγε στη Ζυρίχη, πέρασε στο Γκέτινγκεν της Κάτω Σαξονίας, πείνασε, πούλησε τα δαχτυλίδια του για να επιβιώσει, περπάτησε, πάγωσε, κατέληξε στο Λονδίνο, όπου ζούσε με την ελεημοσύνη των άλλων. Δεν μπόρεσε να επιστρέψει στα Επτάνησα ούτε στην Ελλάδα για να πολεμήσει. Πέθανε τελείως άπορος στην Αγγλία, τον Σεπτέμβριο του 1827 – όταν ο Καποδίστριας επισκεπτόταν την Αγγλία, πριν αναλάβει καθήκοντα ως Κυβερνήτης της Ελλάδας, δεν πρόλαβε τον Φώσκολο ζωντανό. Στην κηδεία παραβρέθηκαν πέντε φίλοι. Θάφτηκε στο κοιμητήριο του Τσίσγουικ (Chiswick). Στη Ζάκυνθο, όταν μαθεύτηκε ο θάνατός του, έγινε μεγαλοπρεπές μνημόσυνο στον Ναό του Αγίου Μάρκου. Ο Διονύσιος Σολωμός απήγγειλε επιμνημόσυνο λόγο, ο Διονύσιος Γρυπάρης ελεγείον. Τα οστά του βρίσκονται στο ιταλικό Πάνθεον, πλάι στους Δάντη και Μιχαήλ Άγγελο. Το 1927, εκατονταετηρίδα από τον θάνατό του, στήθηκε προτομή του απέναντι από του Σολωμού.
Στο έργο αυτό ο ποιητής κατάφερε να συναρμόσει το βαθύ αίσθημα του πόνου για την πατρίδα με τον πόνο της ανθρωπότητας.
Ο Φώσκολος ασχολήθηκε πολύ με την ιδέα του θανάτου, όπως αυτή ερχόταν από τα γραπτά του Τάκιτου. Τις απόψεις του κατέθεσε στις Επιστολές του Ιακώβου Όρτις γύρω στα 1800, αφού προηγουμένως μελέτησε Σενέκα, Γκαίτε, Hume, Robeck, Montaigne.
Στα παραπάνω, ο Σιγούρος θα προσθέσει τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του ποιητή. Ήταν, λέει, μετρίου αναστήματος, μυώδης, με κόκκινα βοστρυχώδη μαλλιά, πλατύ μέτωπο, αστραφτερά μάτια. Άρεσε στις γυναίκες και την πλούσια πινακοθήκη του κοσμούσαν πολλές καλλονές, μεταξύ των οποίων και η Ισαβέλλα Θεοτόκη.
Οι τάφοι
To 1807 δημοσίευσε τους Τάφους, όπου παροτρύνει τους Ιταλούς να τιμούν τους τάφους των μεγάλων ανδρών. Πρόκειται για σπουδαίο λυρικό ποίημα, από τα λίγα του 19ου αιώνα, σκοτεινό ίσως για τις βαθιές του σκέψεις, στο οποίο ο Μαρτελάος είδε ευρυθμία αλλά και τη μεγαλοπρέπεια της ελληνικής ψυχής. Μεταφράσεις του επιχείρησαν ο Αντώνιος Μάτεσις, ο Καλοσγούρος, ο Ναθαναήλ Δομενεγίνης, ο Παναγιώτης Κοκόλης σε πεζό. Παραμένουν ανέκδοτες πολλές ακόμη.
Ο Φώσκολος υποστηρίζει ότι στο βάθος της εικόνας των Τάφων είναι «η Ιταλία και το μέλλον της», όπως μέσα στο βάθος της εικόνας των Ελεύθερων Πολιορκημένων ήθελε ο Σολωμός να είναι «η Ελλάδα και το μέλλον της». Στο έργο αυτό ο ποιητής κατάφερε να συναρμόσει το βαθύ αίσθημα του πόνου για την πατρίδα με τον πόνο της ανθρωπότητας.
Στον ίσκιο των κυπαρισσιών και μες στους τάφους
δροσισμένους με το κλάμα, είν’ ίσως του θανάτου
ο ύπνος πλιο γλυκός;
Ο Φώσκολος δεν πίστευε στην αθανασία της ατομικής ψυχής, πίστευε στην αθανασία του πνεύματος, ίσως, όπως ο Σπινόζα και ο Έγελος. Οι Τάφοι είναι ένας ύμνος της αθανασίας. Είναι οι νεκροί –ο Μακιαβέλι, ο Αλφιέρι, ο Γαλιλαίος, εκείνοι που πολέμησαν στην Τροία, στον Μαραθώνα– που δεν πέθαναν και η ζωή τους είναι αληθινότερη από των ζωντανών. Η απέραντη πολυμάθειά του, ο στοχασμός του, οι θρησκευτικοί θεσμοί, οι γνώμες των ρητόρων και των φιλοσόφων βρίσκονται εκεί. Δεν έχει ξαναδεί η Ιταλία κάτι παρόμοιο και ο Φώσκολος είναι ένα γέννημα συνείδησης και ένα ξεχείλισμα καρδιάς. Όσο για το σέβας προς τους νεκρούς είναι μια απάτη, «αφήστε μου ελεύθερες τες απάτες μου» λέει ο ποιητής.
Όταν τα φύλλα το φθινόπωρο ξεπέφτουν
θυμίζοντάς μας κάθε χρόνο π’ όχι ανόμοια
κ’ οι ζωές πέφτουν των ανθρώπων, και μας στέλνουν
για να χύσουμε δάκρυα πόνου στους νεκρούς μας,
στους υπόγειους θόλους κατεβαίνει τότε
…
Γιος, φίλος, αδελφός τον αδελφόν του βρίσκει,
το φίλο, τον πατέρα και το φέγγος τέτοιο
τα προσώπατ’ αυτά τρεμουλιαστό χτυπάει…
Ο Σπύρος Μινώτος, στο δικό του κείμενο, μας δίνει την «ελληνική ψυχή» του Φώσκολου, την υπερήφανη και βασανισμένη, καθώς και τις λεπτομέρειες των τελευταίων στιγμών. Έχασε τη φωνή του, μας λέει, και ζήτησε χαρτί να γράψει στην κόρη του: «Αγαπημένη μου. Τα έχω πληρώσει όλα. Δόσε μονάχα στο φίλο μας Roberts 50 λίρες που χρωστούμε. Τ’ άλλα κράτησέ τα. Ο πατέρας σου».
Τα τρία μέρη του βιβλίου –Το βιογραφικό σημείωμα, Το ποίημα, Η ελληνική ψυχή του Φώσκολου– συναποτελούν ένα μνημειώδες έργο, ένα «μυθιστόρημα» συναρπαστικό.
Στο εξώφυλλο, ο ποιητής με τα βοστρυχωτά μαλλιά και τον ανοιχτό γιακά στο λευκό πουκάμισο που φορούσαν οι ρομαντικοί και οι επαναστάτες.
Οι τάφοι / Dei sepolcri (Δίγλωσση έκδοση)
Ούγος Φώσκολος
Μετάφραση: Γεώργιος Καλοσγούρος
Βιογραφικό σημείωμα: Μαρίνος Σιγούρος
Σχόλιο: Σπύρος Μινώτος
24γράμματα
σ. 314
ISBN: 978-618-201-298-7
Τιμή: 18,00€
