Είναι ο θεατρικός μονόλογος αυτός που, σε αντίθεση με την επικράτεια του σκηνοθέτη, επαναπροσδιορίζει τη θέση του κειμένου στη θεατρική διαδικασία, και μάλιστα μέσω του αναβαθμισμένου ρόλου του ηθοποιού και της φωνής του, όπως επαγγέλλεται ο γνωστός Γάλλος συγγραφέας Valère Novarina; Ή, μήπως, η σταθερή παρουσία του μονολόγου διεθνώς την τελευταία πεντηκονταετία είναι αποτέλεσμα οικονομικών/πρακτικών λόγων, σε συνδυασμό με την ανάδειξη του ηθοποιού και την επαναφορά του στο επίκεντρο της σκηνής; Μήπως ο μονόλογος είναι η δίοδος για να επικρατήσει εκ νέου το δίδυμο συγγραφέας-ηθοποιός; Ίσως να μην είναι άλλωστε τυχαίο ότι πολλοί συγγραφείς μονολόγων γίνονται οι ίδιοι και σκηνοθέτες τους.

Η ανάπτυξη της μονολογικής φόρμας και στην Ελλάδα, ειδικά από τη δεκαετία του 1990 και εξής, σχετίζεται με την αποκαλούμενη κρίση του δράματος ή συνιστά απλώς εύσχημο τρόπο να αναδειχτεί αυτοβιογραφικό υλικό, προσωπικές μαρτυρίες ή μαρτυρίες ιστορικών προσώπων που προικίζονται από τους συγγραφείς με παράλληλη μυθοπλαστική οντότητα;

Κατά πόσο η μονολογική θεατρική φόρμα συντελεί θεματικά στην καλύτερη ανάδειξη εθνικής ή έμφυλης ταυτότητας, κοινωνικών προβλημάτων, νοσταλγίας ενός παρελθόντος ή φόβου απέναντι σε ένα αβέβαιο μέλλον; Και ποιες είναι οι μορφές σύνθεσης του μονολόγου, οι τρόποι δόμησής του;

Αυτά και άλλα πολλά ερωτήματα θέτει προς διαπραγμάτευση η πρόσφατη μονογραφία της Λίνας Ρόζη, αναπληρώτριας καθηγήτριας στο Πανεπιστήμιο Πατρών, μονογραφία πολύτιμη, που έρχεται να καλύψει ένα βιβλιογραφικό κενό πάνω σε μια διαρκώς διογκούμενη δραματουργική/θεατρική πρακτική, η οποία επισημαίνεται στη θεατρολογική θεωρία χωρίς, όμως, έως τώρα να έχει υπάρξει μια συστηματική μελέτη πάνω στο αντικείμενο.

Ο μονόλογος, έχοντας άμεση σχέση με τη φωνή του ηθοποιού, τη ζωντανή ομιλία, και άρα την προφορικότητα και τη συναφή με αυτή σχέση απεύθυνσης προς τον αποδέκτη/θεατή, συνιστά για πολλούς την επάνοδο σε μια λογοκεντρική/κειμενοκεντρική εποχή του θεάτρου που βάλλεται από τη μεταδραματικότητα και τη συναφή κυριαρχία της εικόνας επί της σκηνής. Τα ζητήματα αυτά εξετάζει η συγγραφέας στην Εισαγωγή της με τον εύγλωττο τίτλο «Η μοναχική ομιλία και η επαναφορά του λόγου στη σκηνή», ανατρέχοντας σε όλες τις διεθνείς επί του θέματος σχετικές θεωρητικές απόψεις.

Στο Πρώτο Κεφάλαιο εξετάζεται η θέση του δραματικού μονολόγου εντός του δράματος, ο αμφίσημος ρόλος του, καθώς «υπονομεύει τη διαλογική συνθήκη», «καταργεί την ιδέα της αναμέτρησης», ενώ μορφικά μπορεί να λάβει είτε λυρική είτε αφηγηματική μορφή, με την τελευταία να οδηγεί σε μια «μυθιστοριοποίηση» του θεάτρου. Η συγγραφέας εξηγεί παράλληλα τη διάκριση μεταξύ «μονολόγου» και «στοχαστικού μονολόγου», αναπτύσσει με παραδείγματα από τη διεθνή δραματουργία την έννοια του εσωτερικού μονολόγου, τη σχέση του ομιλούντος με τον αποδέκτη (εσωτερικό ή εξωτερικό) του λόγου του, τη σχέση μεταξύ «μονολογίας» και «χορικότητας», τον τρόπο που υπεισέρχεται η ετερότητα εντός του μονολογούντος. Ο δραματικός μονόλογος φαίνεται να ανεξαρτητοποιείται και να δημιουργεί το μονολογικό θεατρικό έργο, το οποίο, πλέον, γνωρίζει διαφορετικές μορφές και θεματολογία.

Στο Δεύτερο Κεφάλαιο γίνεται μια αναδρομή στη μεταπολεμική ελληνική δραματουργία, ως αφετηρία της ακόλουθης έξαρσης, από τη δεκαετία του 1990 και μετά, του μονολογικού θεατρικού έργου. Γνωστοί Έλληνες θεατρικοί συγγραφείς συναντώνται στην ενότητα αυτή, από τον Ι. Καμπανέλλη και τον Α. Σεβαστάκη ως τον Γ. Σκούρτη, την Κ. Μητροπούλου ή τον Γ. Μανιώτη. Είναι ενδιαφέρον να τονιστεί εδώ η επικρατούσα άποψη της εποχής ότι ο μονόλογος είναι αντιθεατρικός. Η συγγραφέας εξετάζει με πλήρεις αναφορές έργα των προαναφερθέντων και άλλων συγγραφέων της περιόδου κάτω από δύο διακριτές ενότητες: μονολόγους που προβαίνουν σε ρεαλιστική αποτύπωση του κοινωνικού τοπίου και σε εκείνους που αποτελούν ψυχογραφικά πορτρέτα. Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με την αναφορά στην κρίσιμη για την εδραίωση του μονολογικού είδους μεταφορά λογοτεχνικών έργων επί σκηνής, όπου πρωτεύοντα ρόλο θα παίξει η σκηνική παρουσίαση των ποιητικών μονολόγων του Γιάννη Ρίτσου.

Πάνω από 100 συγγραφείς και σχεδόν τα διπλά έργα περιλαμβάνονται και αναλύονται στη μελέτη.

Στα επόμενα κεφάλαια η συγγραφέας προβαίνει για καθαρά πρακτικούς λόγους σε ταξινομήσεις των μονολογικών έργων που εμφανίζονται από τη δεκαετία του 1990 έως σήμερα. Έτσι, στην κατηγορία «δοκιμές» (ως δοκιμασίες ή πειραματισμοί) της θεατρικής γραφής μελετά μονολογικά έργα από άποψη μορφής, όπως τη ραψωδική ή ποιητική γραφή (ποιητικοί μονόλογοι ή μονόλογοι γραμμένοι από ποιητές), τη διακειμενική γραφή, με έμφαση στους αρχαιόθεμους μονολόγους, αλλά και σε διακείμενα προερχόμενα από την κλασική και σύγχρονη ευρωπαϊκή δραματουργία ή και πεζογραφία. Στην ίδια κατηγορία εντάσσονται μεταδραματικοί μονόλογοι, οι οποίοι ολοκληρώνονται μόνον επί σκηνής, καθώς απαιτούν τη συμβολή και άλλων θεατρικών κωδίκων της, ενώ μια τελευταία κατηγορία είναι οι μονόλογοι-διαλέξεις.

Η δεύτερη ταξινομική κατηγορία έχει ως θέμα τις «μαρτυρίες», όπου εδώ εντάσσονται μονόλογοι που παρουσιάζονται είτε ως αφηγήσεις ζωής είτε εμπλέκουν το συλλογικό στο ατομικό, προσδίδοντας στον λόγο τους την αξία μιας κοινωνικής μαρτυρίας. Η συγγραφέας σωστά παρατηρεί ότι η συντριπτική πλειοψηφία των μονολόγων αυτής της κατηγορίας αφορά σε γυναίκες. Γεγονός που επιτρέπει μια πινακοθήκη γυναικείων μορφών που εκθέτουν τα προβλήματα, τα βιώματα, την εθνική ταυτότητα, την ετερότητα και την έννοια του αποκλεισμού. Ωστόσο, όπως παρατηρεί η Λίνα Ρόζη, σπανίως μπορούμε να δούμε στους εν λόγω μονολόγους τη σαφή και συνειδητοποιημένη φεμινιστική συνείδηση. Σε αντίθεση, βέβαια, με τις μονολογικές μορφές περφόρμανς που εμφανίζονται διεθνώς την ίδια περίοδο και όπου η φεμινιστική οπτική είναι δεσπόζουσα. Είδος, ωστόσο, που ξεφεύγει από την έννοια του δράματος και ορθώς δεν απασχολεί παρά μόνον ως αναφορά τη μελετήτρια. Στους αισθητά μικρότερου αριθμού ελληνικούς ανδρικούς μονολόγους σπανίζει ακόμη περισσότερο η έμφαση στην έμφυλη ταυτότητα.

Μια τελευταία ενότητα στην ίδια κατηγορία είναι οι μαρτυρίες της ιστορίας, όπου εδώ εξετάζονται μονόλογοι που έχουν ως αφορμή ιστορικά πρόσωπα, κυρίως προερχόμενα από τον χώρο της τέχνης και ιδιαίτερα της μουσικής, αφού αυτή δίνει την ευκαιρία να διανθίζεται η παράσταση από τραγούδια. Η μελέτη κλείνει με αναφορά σε ένα τελευταίο είδος μαρτυρίας, εκείνο της «τεκμηρίωσης», καθώς το κείμενο στηρίζεται σε ιστορικά τεκμήρια.

Η μελέτη της Λίνας Ρόζη είναι ένα τιτάνιο έργο, καθώς είχε να διαχειριστεί και να ταξινομήσει θεωρητικά, ώστε να το επεξεργαστεί επιστημονικά, έναν τεράστιο όγκο υλικού. Πράγματι, όλες οι παραπάνω ταξινομήσεις συνοδεύονται από αναλυτικά παρουσιαζόμενα παραδείγματα μονολόγων, προερχόμενα από ένα πλήθος από συγγραφείς. Πάνω από 100 συγγραφείς και σχεδόν τα διπλά έργα περιλαμβάνονται και αναλύονται στη μελέτη. Πολλοί από αυτούς είναι ευρέως γνωστοί και καταξιωμένοι, με τα έργα τους να έχουν επανειλημμένως ανέβει στη σκηνή, κάποιοι από αυτούς ελάχιστα γνωστοί, που έχουν, ωστόσο, εκδώσει το έργο τους ή αυτό έχει παιχτεί σε κάποια περιφερειακή σκηνή, κάποιοι τέλος άγνωστοι ή γνωστοί των οποίων το έργο είναι ανέκδοτο και η μελετήτρια προμηθεύτηκε το χειρόγραφο. Δημιουργεί έτσι ένα ευρύτατο υλικό, πιθανόν το σύνολο της παραγωγής ελληνικών μονολόγων από τη μεταπολίτευση και μετά, μονολόγους που μπορεί πλέον ο αναγνώστης να ανακαλύψει και, αν θελήσει, να μελετήσει περαιτέρω. Δεν είναι όμως μόνον ο θεωρητικός του θεάτρου που μπορεί να εκμεταλλευτεί το πλούσιο αυτό υλικό, αλλά εξίσου και ο πρακτικός (ηθοποιός, σκηνοθέτης) που αναζητά νέους μονολόγους για να ανεβάσει στη σκηνή και στον οποίο η ανάλυση που τους συνοδεύει προσφέρει έτοιμο το θεωρητικό πλαίσιο.

Θα είχα μόνο μία παρατήρηση: μπροστά στην πληθώρα μονολόγων που παρατίθενται, και μάλιστα πολλών εξ αυτών λίγο έως πολύ άγνωστων, θα ήθελα μια καθαρότερη αξιολογική τους κρίση, με βάση τα θεωρητικά εργαλεία της συγγραφέως, κρίση που μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις γίνεται σαφής.

Η Λίνα Ρόζη είναι αποδεδειγμένα μια μελετήτρια του βάθους των αντικειμένων της. Ήδη, με την προηγούμενη μονογραφία της για το έργο του Μπερνάρ-Μαρί Κολτές (Ο χώρος της σκηνής και η γεωγραφία του σύγχρονου κόσμου στη δραματουργία του Μπερνάρ-Μαρί Κολτές), ενός συγγραφέα που συγκινεί και τους Έλληνες ανθρώπους του θεάτρου, προβαίνει σε μια διεθνούς βεληνεκούς μελέτη, αλλά και δημιουργεί μια πυξίδα για την κατανόηση του έργου του μεγάλου σύγχρονου Γάλλου δραματουργού. Με την παρούσα μελέτη της για τον ελληνικό μονόλογο εμπλουτίζει την ελληνική βιβλιογραφία με ένα πολύτιμο, σπάνιας θεωρητικής εμβάθυνσης, εργαλείο για το σύγχρονο θέατρο και την εντελέστερη κατανόησή του, καθώς είναι γνωστό ότι το μονολογικό θεατρικό έργο συνεχίζει να προσελκύει, για ποικίλους λόγους, τους Έλληνες σκηνοθέτες και, κυρίως, ηθοποιούς, αλλά και παραγωγούς, ειδικά σε περίοδο οικονομικής δυστοκίας.

[Ο Δημήτρης Τσατσούλης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Πατρών.]

Τοπία μονολόγων στο σύγχρονο ελληνικό θέατρο
Δοκιμές της θεατρικής γραφής – Μαρτυρίες της Ιστορίας
Λίνα Ρόζη
Σοκόλη
336 σελ.
ISBN 978-960-637-039-7
Τιμή €18,02

Twitter