Ο συλλογικός τόμος Εισαγωγή στις ψηφιακές σπουδές, σε επιμέλεια του Μ. Πατηνιώτη (Εκδόσεις Ροπή, 2020), αποτελεί ένα σημαντικό έργο για την εξοικείωση του ελληνικού αναγνωστικού κοινού με τα στάδια εξέλιξης του διεπιστημονικού αυτού χώρου. Το βιβλίο συνιστά συλλογή από αντιπροσωπευτικά κείμενα σημαντικών επιστημόνων, που συνέβαλαν καθοριστικά στον προσδιορισμό της ψηφιακότητας (Weaver, Turing), όπως και διανοητών που ανέδειξαν επιμέρους πτυχές του φαινομένου και διερεύνησαν τον αντίκτυπο της παραγωγής, αποθήκευσης και διανομής της ψηφιακής πληροφορίας στην πολιτισμική, κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα (Putnam, Manovich, Cavallaro).

Η εν λόγω ανθολογία φανερώνει εμφατικά ότι οι αλλαγές που επέφεραν οι ψηφιακοί μετασχηματισμοί δεν περιορίζονται στο πλαίσιο των Θετικών Επιστημών, αλλά η ευκολία προσπέλασης και επεξεργασίας των ψηφιακών τεκμηρίων ανανοηματοδότησαν γενικότερα τη σύγχρονη ακαδημαϊκή ζωή. Παρά τις τεχνικές δυσκολίες, οι ψηφιακές δυνατότητες βρήκαν γόνιμο πεδίο ανάπτυξης στις Κοινωνικές και Ανθρωπιστικές Επιστήμες, με τις λογοτεχνικές, ιστορικές και μουσειακές σπουδές να αποτελούν από τους πρώτους κλάδους που επηρεάστηκαν. Κατ’ επέκταση, η δεκαετία του 1990 υπήρξε η δεκαετία της ψηφιοποίησης και η δεκαετία του 2000 σηματοδότησε τη διαμόρφωση των Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Επιστημών (Digital Humanities). Η ψηφιακή διαμεσολάβηση δεν αφορά μόνο την ταχύτητα και την ποσότητα της πληροφορίας, αλλά και τον ποιοτικό μετασχηματισμό της.[1]

Ο καλά δομημένος και πυκνός νοηματικά πρόλογος του επιμελητή και τα δεκατέσσερα επιλεγμένα κείμενα του τόμου, με τις εξαιρετικές εισαγωγές των μεταφραστών που τα προλογίζουν, συνιστούν μια συνοπτική ιστορική αναδρομή στις φάσεις προσέγγισης της σχέσης ανθρώπου-μηχανής (Turing, Putnam, Chalmers). Tην ίδια στιγμή, διερευνούν μια σειρά από δυνατότητες και κινδύνους που δημιουργεί η αυξανόμενη αλληλεπίδραση των πολιτισμικών τεχνολογιών με την καλλιτεχνική δημιουργία, τα κοινωνικά κινήματα και την εργασία (Manovich, Braidotti, Zuboff).

Η προσεκτική οργάνωση των εισαγωγικών σημειωμάτων και των ανθολογημένων κειμένων ενισχύει τον ανοιχτό διάλογο για τις διαστάσεις επιμέρους ζητημάτων που σχετίζονται με την ψηφιακή εποχή, όπως τον μεταμοντερνισμό των Νέων Μέσων και την ασφάλεια των προσωπικών δεδομένων στην ψηφιακή επιχειρηματικότητα. Στόχος των συντελεστών του βιβλίου, όπως ορίζεται στον πρόλογο, είναι να φανούν οι πολιτισμικές διαστάσεις της ψηφιακής τεχνολογίας, μέσω της οποίας τα άτομα και οι κοινότητες αυτοπροσδιορίζονται και διεκδικούν αλλαγές στον ιδιωτικό και δημόσιο βίο.[2]

Τα κείμενα του A. Turing και του W. Weaver, συνεργάτη του Shannon –που παρατίθενται στην αρχή του τόμου– έθεσαν τις βάσεις εξέλιξης των Ψηφιακών Σπουδών. Ο Weaver εξηγεί τις δυνατότητες ψηφιοποίησης της επικοινωνίας και ορίζει ότι η πληροφορία ισοδυναμεί με την ελευθερία επιλογής ανάμεσα σε έναν αριθμό εναλλακτικών μηνυμάτων.[3] Ο Turing εστιάζει στο «παιχνίδι της μίμησης», θέλοντας να αναδείξει τις δυνατότητες της μηχανής να προσομοιώνει διαστάσεις της ανθρώπινης νόησης. Επικεντρώνει την ανάλυσή του στη δομή της μηχανής και διατυπώνει νέα ερωτήματα σχετικά με τις συγκλίσεις και αποκλίσεις της ανθρώπινης νοημοσύνης από την τεχνητή. Θεωρεί εφικτή τη δημιουργία μιας μηχανής που θα αποκτά δεξιότητες μέσα από μια εκπαιδευτική διαδικασία.[4]

Ακολουθεί η προσέγγιση του W. McCulloch, που διαμόρφωσε την Πειραματική Επιστημολογία και τη Νευροφυσιολογία σε σύνδεση με τη θεωρία της πληροφορίας. Ο McCulloch ασχολήθηκε με τα νευρωνικά δίκτυα, εντοπίζοντας τις συγκλίσεις της δομής ενός αυτόματου ψηφιακού υπολογιστικού συστήματος υψηλής ταχύτητας (βλ. EDVAC) με τους τρόπους λειτουργίας των συσχετιστικών νευρώνων του ανθρώπινου νευρικού συστήματος. Έτσι, συγκροτήθηκε ο ερευνητικός χώρος της «Ηθικής των μηχανών», εξετάζοντας πώς οι μηχανές μπορούν να προσαρμόζουν κατάλληλα τη συμπεριφορά τους στη διάρκεια της κοινωνικής αλληλεπίδρασης.[5]

Καταγράφεται, επίσης, η συμβολή του N. Wiener στη διαμόρφωση της Κυβερνητικής, μέσω της οποίας απέβλεπε στην αναθεώρηση της εννοιολογικής πρόσληψης του ανθρώπου, του ζώου και της μηχανής. Αν και η Κυβερνητική συνιστά τον επιστημονικό πρόγονο των πεδίων της Τεχνητής Νοημοσύνης και προσβλέπει στον ορίζοντα του Μετα-ανθρωπισμού, σταδιακά ο Wiener θα επιμείνει στους κινδύνους που προκύπτουν από την αδυναμία του ανθρώπου να προσαρμοστεί στην ταχύτατη τεχνολογική πρόοδο.[6]

Επιπλέον, παρουσιάζει τις βασικές αρχές της φιλοσοφίας του H. Putnam, ο οποίος συνέβαλε αποφασιστικά στις νέες υπολογιστικές θεωρίες του Νου. Ο λειτουργισμός του Putnam επιδιώκει την υπέρβαση των διχοτομιών ύλης-πνεύματος και αντικειμενικής-υποκειμενικής πραγματικότητας. Το ερώτημα για τον φιλόσοφο δεν είναι αν τα ρομπότ έχουν συνείδηση, αλλά πρωτίστως αν μπορούν οι άνθρωποι να αναγνωρίσουν τα ρομπότ ως ισότιμα μέλη της δικής τους γλωσσικής –και όχι μόνο– κοινότητας και να τους συμπεριφερθούν ανάλογα.[7]

Η ψηφιακή διαμεσολάβηση δεν αφορά μόνο την ταχύτητα και την ποσότητα της πληροφορίας, αλλά και τον ποιοτικό μετασχηματισμό της.

Ακολουθεί η θεωρία του D. Chalmers για την «οργανωσιακή σταθερά», που θεμελιώνει την ιδέα της ισχυρής Τεχνητής Νοημοσύνης, και η προσέγγιση του E. Fredkin σχετικά με την Ψηφιακή Φυσική, θεωρώντας ότι η Τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να βοηθήσει να κατανοήσουμε περαιτέρω τη Φυσική.[8]

Η επόμενη ενότητα κειμένων αφορά την ανάδειξη του αντίκτυπου της ψηφιακότητας στην πολιτισμική παραγωγή και στην καλλιτεχνική/λογοτεχνική έκφραση. Ο Manovich καταγράφει συστηματικά τις νέες μορφές πολιτισμικής έκφρασης που υπερβαίνουν την παραδοσιακή αφήγηση και τον σημαντικό ρόλο της επέκτασης του διαδικτύου. Θεωρεί ότι τα Νέα Μέσα και οι γλώσσες τους συγκροτούνται στη διεπαφή τέχνης και τεχνολογίας, ενώ προτείνει ως νέες μορφές τέχνης εκείνες που εμφανίζονται λόγω των Νέων Μέσων (βλ. εφαρμογές πολυμέσων, ψηφιακά παιχνίδια κ.ά.) και όχι τις προγενέστερες μορφές που υλοποιούνται με τη συνδρομή των ηλεκτρονικών υπολογιστών.[9]

Επιπλέον, περιγράφεται η σημασία της επιστημονικής φαντασίας ως λογοτεχνικού είδους στην κατανόηση της σχέσης υποκειμένου και τεχνολογίας. Η D. Cavallaro εξετάζει την επίδραση που άσκησε ο Νευρομάντης (1984) του W. Gibson στη λογοτεχνική παραγωγή και στη δημιουργία του ρεύματος Κυβερνοπάνκ. Το λογοτεχνικό σύμπαν αυτών των έργων αποδίδει με αισθητικό λόγο πόσο δυσδιάκριτα είναι τα όρια ανάμεσα στο φυσικό και το ψηφιακό. Οι δυνητικές τεχνολογίες αποκαθηλώνουν παραδοσιακές αντιλήψεις για τη γνώση και δείχνουν ότι η τεχνολογία μπορεί να βιωθεί ως απελευθερωτική ή ως καταπιεστική, ανάλογα με την πολιτική και κοινωνική στάση που θα επιλέξουμε.[10]

Μέσω του κειμένου της R. Braidotti εξετάζεται το ζήτημα του Κυβερνοφεμινισμού, πεδίο που μελετά τον ρόλο της τεχνολογίας υπό το πρίσμα της φεμινιστικής κριτικής στη Μετα-ανθρώπινη κατάσταση. Το κίνημα αναζητά μηχανισμούς με τους οποίους οι επικρατούσες αντιλήψεις για την έμφυλη διαφορά επηρεάζουν την κοινωνική στάση του σύγχρονου ατόμου αναφορικά με τη διάδραση ανθρώπου και μηχανής.[11]

Ο θεματικός άξονας της τρίτης ενότητας κειμένων αφορά τον αντίκτυπο των ψηφιακών τεχνολογιών στην πολιτική οικονομία, καθώς οι συγγραφείς τους φανερώνουν τις διαδικασίες συμπαραγωγής τους με τις κοινωνικές διεργασίες. Ο T. O’Reilly ερευνά τα επιχειρηματικά μοντέλα που συνδέονται με την επιλογή συγκεκριμένων τεχνολογιών, ενώ η S. Zuboff αναλύει τη νέα λογική συσσώρευσης του κεφαλαίου και εκφράζει τις ανησυχίες της για τον τρόπο που λειτουργεί το διαδικτυακό ολιγοπώλιο. Τέλος, τα κείμενα των A. Negri και G. Deleuze μελετούν πώς οι ψηφιακές τεχνολογίες έχουν τροποποιήσει ριζικά τον τρόπο παραγωγής, όπως τους τρόπους γνώσης και επικοινωνίας.[12]

Κατά συνέπεια, η ποικιλία των φωνών που εγγράφονται σε αυτή τη συλλογή δίνει στον αναγνώστη μια ουσιαστική ενημέρωση για τις προκλήσεις, τις ευκαιρίες και τους προβληματισμούς που δημιουργεί ο πολιτισμός της πληροφορίας. Αποτελεί, επομένως, μια μελέτη με ειδικό βάρος για την περαιτέρω ανάπτυξη των ψηφιακών σπουδών σε όλους τους επιστημονικούς κλάδους που εμπλέκονται.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Πατηνιώτης Μ., «Στην Κωνσταντινούπολη ψαρεύοντας άθλιο ροζ», Εισαγωγή στις ψηφιακές σπουδές, Ροπή, 2020, 8-9.
[2] Πατηνιώτης Μ., ό.π., 11, 14.
[3] Βογιατζής Η. & Σαρλά Ν., «Υπολογισμός και επικοινωνία: δύο τεχνολογικά θεμέλια της ψηφιακότητας», ό.π., 23. Πρβλ. Weaver W. «Οι πρόσφατες εξελίξεις στη Μαθηματική Θεωρία της Επικοινωνίας», ό.π., 38.
[4] Turing A.M., «Υπολογιστικά Μηχανήματα και Νοημοσύνη», ό.π., 61, 79.
[5] Αργυρίου Β., «Ηθικά ρομπότ σε δίκτυα», ό.π., 83-89.
[6] Κανδηλώρος Κ., «Επιστροφή στο μέλλον της Κυβερνητικής», ό.π., 107-108.
[7] Χατζημπεκιάρη Φ.Κ., «Μηχανές ή τεχνητή ζωή; Τα όρια της ηθικής», ό.π., 126, 131-134. Πρβλ. Putnam H., «Ρομπότ μηχανές ή τεχνητά δημιουργημένη ζωή;», ό.π., 162.
[8] Fredkin E., «Διακριτές Θεωρητικές Διεργασίες», ό.π., 222.
[9] Καρπούζης Γ., «Σκέψεις πάνω στο κείμενο του Lev Manovich “Τα Νέα Μέσα από τον Μπόρχες ως την HTML”», ό.π., 225-226.
[10] Cavallaro D., «Κυβερνοπάνκ και τεχνολογίες Δυνητικής Πραγματικότητας», ό.π., 273, 277-282.
[11] Χορδάκη Ε., «Κυβερνοφεμινισμός. Φύλο και τεχνοεπιστήμη στην εποχή της ψηφιακότητας», 290-291.
[12] Βογιατζής Η., κ.ά. «Καπιταλισμός της πλατφόρμας», ό.π., 319-324.

Εισαγωγή στις ψηφιακές σπουδές
Συλλογικό έργο
Συγγραφείς: Warren Weaver, Alan Turing, Warren McCulloch, Norbert Wiener, Hilary Putnam, David Chalmers, Edward Fredkin, Lev Manovich, Dani Cavallaro, Rosi Braidotti, Tim O’Reilly, Shoshana Zuboff, Antonio Negri, Gilles Deleuze
Επιμέλεια: Μανώλης Πατηνιώτης
Ροπή
432 σελ.
ISBN 978-618-5289-48-5
Τιμή €19,08

Ο Τάσος Μιχαηλίδης είναι δρ Νεοελληνικής Φιλολογίας, διδάσκων ΠΑΔΑ.

Άλλα κείμενα:

• Γράμματα στη θλίψη
• J. M. Coetzee: «Ο Πολωνός»
• Γιώργος Ανδρειωμένος: «Ο Παλαμάς και ο πολιτικός φιλελευθερισμός»
• Ευαγγελία Φρυδάκη – Δημήτρης Παπαγεωργάκης: «Διαλογικότητα και λογοτεχνική εκπαίδευση»
• Χριστίνα Ντουνιά: «Αργοναύτες και σύντροφοι»

Twitter