Νάσος Αθανασίου: «Το έγκλημα που αρέσει»

Από τον τίτλο, Το έγκλημα που αρέσει, και τον υπότιτλο, Δολοφονώντας τη δημοσιογραφία, καταλαβαίνει κανείς, περίπου, περί τίνος πρόκειται και προϊδεάζεται για τις προθέσεις και τον σκοπό του συγγραφέα του βιβλίου τούτου. Οι πρώτες λέξεις, «έγκλημα» και «δολοφονώντας», ένα όνομα ουσιαστικό που δεν επιδέχεται αντίρρηση και μια μετοχή ενεστώτος που σηματοδοτεί διάρκεια στον χρόνο, είναι χαρακτηριστικές και συνώνυμες κι επιβεβαιώνουν αυτό που ο υποψιασμένος αναγνώστης περιμένει να του αποκαλυφθεί.

Όταν ήρθε στα χέρια μου το δοκίμιο του Νάσου Αθανασίου και διάβασα τον τίτλο και τον υπότιτλο, θυμήθηκα τον πατέρα μου, ο οποίος είχε αδυναμία στην πολιτική. Το ίδιο και στον Παρθενώνα. Δεν ήταν δυνατόν να έρθει στην Αθήνα και να μην ανεβεί στην Ακρόπολη. Από πολύ μικρή, κάθε φορά που επρόκειτο να γίνουν εκλογές, τον άκουγα να επαναλαμβάνει συχνά στις συζητήσεις του: «Ο Τύπος, η τέταρτη εξουσία. Από τον Τύπο εξαρτάται το αποτέλεσμα των εκλογών. Θα βγει όποιο σχήμα θέλει το Συγκρότημα...»

Άργησα πολύ να κατανοήσω τι ακριβώς σήμαινε «τέταρτη εξουσία», «Συγκρότημα» και «Τύπος». Τότε, παλιά, υπήρχε μόνο ένα ισχυρό Συγκρότημα που καθόριζε τα πάντα. Θυμάμαι την εφημερίδα Ακρόπολις, που αγόραζε ο πατέρας μου καθημερινά και διάβαζε τον «Τσακιτζή» σε συνέχειες. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, παρακολουθούσε την εξέλιξη των πολιτικών πραγμάτων στην Ελλάδα και στον κόσμο μ’ εκείνη τη λειψή και μονόπλευρη, μονοκομματική ενημέρωση – τον ενδιέφερε απλώς να κερδίσει τις εκλογές το «Κόμμα» του.

Ο Νάσος Αθανασίου δεν εξετάζει το θέμα «δημοσιογραφία» πολιτικά. Τον απασχολεί η παθογένεια και τα αίτια παρακμής και ευτελισμού ενός θεσμού που υποτίθεται πως υπηρετεί το δημόσιο καλό, το δημόσιο συμφέρον, όπερ μεθερμηνευόμενο σημαίνει ότι υπηρετεί τον λαό. Αλλά, είναι όντως αυτός ο στόχος της δημοσιογραφίας στις μέρες μας; Και όχι μόνο στη σύγχρονη αλλοπρόσαλλη εποχή που κανείς δεν ξέρει «τι θεό λατρεύουν» οι δημοσιογράφοι, οι ταγμένοι να τη διακονούν.

Αυτό ακριβώς αποπειράται να διασαφηνίσει ο συγγραφέας, ένας καταξιωμένος και δημοφιλής δημοσιογράφος / εν ενεργεία πολιτικός, θεωρώντας τα τεκταινόμενα στον χώρο από περιωπής και χωρίς διαθλάσεις και αντικατοπτρισμούς. Ο Νάσος Αθανασίου είναι ένας εξαιρετικά έμπειρος δημοσιογράφος και ό,τι λέει ή γράφει, είναι αποτέλεσμα της πολύχρονης σχέσης του με την επίκαιρη εκάστοτε πραγματικότητα. Διαβάζοντας το οπισθόφυλλο του βιβλίου του, όπως με σπρώχνει πάντα μια διαχρονική διαστροφή να αρχίζω να διαβάζω από το τέλος, διαπιστώνω πως θέτει ορισμένα καίρια ερωτήματα που αφορούν την ποιότητα της σύγχρονης δημοσιογραφίας. Το οποίο σημαίνει πως τον απασχολεί ο ρόλος που διαδραματίζει στους χαλεπούς καιρούς η δημοσιογραφία, τα εκτελεστικά της όργανα, οι δημοσιογράφοι.

Η δημοσιογραφία-λειτούργημα διαφέρει παρασάγγας από τη δημοσιογραφία-επάγγελμα και πολύ περισσότερο από τη δημοσιογραφία που υπηρετεί και εξυπηρετεί μεμονωμένα συμφέροντα. Στην τελευταία περίπτωση, κινείται εντελώς εκτός του ρόλου που καλείται να παίζει. Και δεν είναι άλλος από τον κοινωνικό, δηλαδή να εργάζεται για το καλό του δήμου, του λαού, του συνόλου των ανθρώπων μιας ευνομούμενης κοινωνίας.

Στα ερωτήματα που διατυπώνει και θέτει ο Νάσος Αθανασίου συνοψίζονται οι προβληματισμοί και τα πιστεύω του: «Τι είναι δημοσιογραφία; Πού έχει καταντήσει σήμερα; Γιατί τόσο χαμηλά; Ποιοι ευθύνονται;». Με τα ερωτήματα αυτά προκαλεί κάποιους που, εκ των πραγμάτων, είναι υποχρεωμένοι να απαντήσουν. Και πρώτος ο ίδιος, ως μαχόμενος δημοσιογράφος από διάφορα μετερίζια, στην πρώτη γραμμή, μέσα στην κοινωνία. Και αυτό ακριβώς κάνει καταθέτοντας την πολύχρονη και πολύτιμη πείρα του. Και δεν μιλάει ο πολιτικός, αλλά ο συνειδητοποιημένος δημοσιογράφος, ο ταγμένος στην υπηρεσία του συνόλου. Γι’ αυτό, ο λόγος του είναι κατηγορηματικός, με την έννοια ότι λέει τα πράγματα με το όνομά τους: κατονομάζει πρόσωπα και πράγματα, καθιστά φανερό πώς η κάστα εκείνη των δημοσιογράφων που δεν έχουν άλλο στον νου τους από το προσωπικό όφελος είναι πρόθυμοι να θυσιάσουν τα πάντα, προκειμένου «να πιάσουν την καλή», να φτάσουν στο πόστο που επιδιώκουν χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα, για να γίνουν τα αγαπημένα παιδιά εκείνων που έχουν τη δύναμη να ικανοποιήσουν τις βλέψεις και τις επιθυμίες τους. Οι βλέψεις και οι κινήσεις και των δύο μερών είναι αμφίδρομες. Πρόκειται για εκείνους τους δημοσιογράφους που δημιουργούν και παρουσιάζουν τις ειδήσεις όπως τους συμφέρει, στρέφοντας την προσοχή του κόσμου προς εκείνη την κατεύθυνση με ψευδείς ειδήσεις. Είναι σημαντικό αυτό που μεταφέρει από τον Ηρόδοτο. Γράφει επί λέξει:

Ο Ηρόδοτος στην πρώτη φράση της ιστορίας του αναφέρει ότι ο σκοπός του είναι να μη λησμονηθούν με τον καιρό τα έργα των ανθρώπων και να μη μείνουν αμνημόνευτα τα μεγάλα και θαυμαστά κατορθώματα των Ελλήνων και των βαρβάρων...

Στα ερωτήματα που διατυπώνει και θέτει ο Νάσος Αθανασίου συνοψίζονται οι προβληματισμοί και τα πιστεύω του: «Τι είναι δημοσιογραφία; Πού έχει καταντήσει σήμερα; Γιατί τόσο χαμηλά; Ποιοι ευθύνονται;».

Είναι χαρακτηριστικό το περιστατικό που διηγείται και αφορά τη συμβουλή του ηλικιωμένου, παλαίμαχου δημοσιογράφου σε νεαρό που του πήγε την εργασία του για να την κρίνει και να την εγκρίνει. Αφού τον έβαλε να την ξαναγράψει, του είπε: «Να αφήνεις τα γεγονότα να διηγηθούν την ιστορία». Να μην αφήνει το ταλέντο του να παραποιεί τα γεγονότα, προκειμένου να κάνει την τρανταχτή είδηση για να εντυπωσιάσει. Δηλαδή, ακόμα πιο απλά, να παρουσιάζει τα γεγονότα, την ιστορία όπως είναι. Γιατί «ο προσδιορισμός των γεγονότων και η ακριβής αφήγησή τους δεν είναι εύκολα πράγματα ούτε γι’ αυτούς που τα έζησαν», η μνήμη με τον καιρό θαμπώνει. Την αλήθεια της τη φέρνει η ίδια η ιστορία. «Τα γεγονότα μιλούν από μόνα τους», δεν χρειάζονται υποστυλώματα. «Έχουν χείλη και μιλούν μόνα τους». Και η διαφορά ανάμεσα σε εξωτερικές και εσωτερικές ειδήσεις είναι δυσδιάκριτη.

Όταν δεν υπάρχουν γεγονότα για να προκύψουν ειδήσεις, που δίνουν την πρώτη ύλη στις εφημερίδες, οι εκδότες και οι δημοσιογράφοι πρέπει να βρουν γεγονότα και να βγάλουν ειδήσεις. Πολύ σοφά και διαχρονικά το είπε ο ποιητής. Έχουμε ανάγκη τους «βαρβάρους», γιατί «οι άνθρωποι αυτοί…» είναι λύση. Οι σύγχρονοι δημοσιογράφοι δεν έχουν την πολυτέλεια να αφήνουν «λευκές σελίδες» περιμένοντας την είδηση. Τώρα όλα γίνονται γρήγορα. Τα γεγονότα τρέχουν, μεταβάλλεται κάθε στιγμή το ειδησεογραφικό τοπίο, οι ειδήσεις αλλάζουν, δεν επιτρέπονται καθυστερήσεις. Όλα είναι βιαστικά, γίνονται στο φτερό. Ωστόσο, καταλήγει συμπερασματικά ο συγγραφέας του βιβλίου τούτου:

...Ούτε η πλοκή ούτε το αφήγημα είναι έργα διαβόλου, αν σέβονται τα γεγονότα. Σήμερα δεν τα σέβονται, πρώτα απ’ όλα γιατί βγάζουν άνετα μεροκάματο από τη διαστρέβλωση. Αντίθετα, αν θεωρήσουν ιερή την πραγματικότητα, όπως ο Παπαδιαμάντης, θα χρειαστούν μεγάλο ταλέντο κι όχι μονάχα τεχνικές. Παράλληλα θα υποβληθούν σε κόπους και στερήσεις. Τέτοιες καταστάσεις απαιτούν ασκητικό πάθος για να αντιμετωπιστούν, αλλά και τότε το ταλέντο τους δεν θα αναγνωριστεί, παρά μόνο αφού θα έχουν πεθάνει στην ψάθα.

Ναι, υπάρχει πλοκή που δεν σκοτώνει τα γεγονότα και αφήγημα που συναρπάζει χωρίς να λερώνει την αλήθεια… Αυτή τη δημοσιογραφία υπηρέτησε ο Παπαδιαμάντης, που δεν συμβιβάστηκε ποτέ, παρέμεινε λάτρης της αλήθειας και είναι ο άγιος της γεγονολατρίας, ο άγιος των ασήμαντων ανθρώπων που σημαίνει, ναι, ο άγιος των ασήμαντων γεγονότων που είναι, όμως, πολύ μεγάλα για τους ασήμαντους. Είναι ο μάρτυρας της ιστορίας των απλών, που χωρίς αυτόν θα έμεναν άγνωστοι κι ανιστόρητοι. Ανήκει στους φτωχούς που πλούτισαν από τη φτώχεια τους, από το νόημα του ξεροκόμματου.

Η εύκολη λύση για να διακριθεί, να ανεβεί κοινωνικά και να πλουτίσει ένας έξυπνος δημοσιογράφος είναι να εφαρμόσει τη συνταγή της επιτυχίας, που δεν είναι παρά λίγα πολύ απλά πράγματα: Να είναι συναισθηματικός, όχι εγκεφαλικός, να μην κραυγάζει και ν’ αποφεύγει τις λεπτομέρειες, να μη χρησιμοποιεί επιχειρήματα που διώχνουν τον κόσμο, ποτέ να μην επιλέγει την άμυνα και να προκαλεί τον φόβο, που είναι ο καλύτερος μαγνήτης για να έχει καθολική αποδοχή.

Οφείλω να ομολογήσω πως για να γράψω για ένα τόσο απαιτητικό και ειδικό βιβλίο χρειάστηκα χρόνο για να μπω στο πνεύμα, στον τρόπο σκέψης και γραφής του, να εξοικειωθώ με το ύφος, το ήθος και το είδος ενός κειμένου που καμιά σχέση δεν έχει με τα λογοτεχνικά κείμενα, ποιητικά και πεζά, και βιβλία για παιδιά, δοκίμια, αρχαία κείμενα που με έχουν απασχολήσει. Και είναι πάρα πολλά. Ένα βιβλίο που ο ευφυής και έμπειρος συγγραφέας του τιτλοφορεί ως Το έγκλημα που αρέσει κι αμέσως μετά με το Δολοφονώντας τη δημοσιογραφία, δημιουργεί ανατροπές στο ίδιο το έργο του και στο «σύστημα», στο σύγχρονο –και όχι μόνο– δημοσιογραφικό κατεστημένο, είναι ιδιότυπο και ιδιαίτερο. Δεν αρκεί να είσαι υποψιασμένος αναγνώστης-κριτικός, αλλά και πλήρως ενήμερος της καταστάσεως. Γιατί ο Νάσος Αθανασίου χώνει πολύ βαθιά το νυστέρι στο οικείο του κατεστημένο και οι αναλύσεις και ανασυνθέσεις που κάνει, οι καίριοι χαρακτηρισμοί προσώπων και πραγμάτων, είναι αμείλικτοι. Γράφει «σαν έτοιμος από καιρό/ σαν θαρραλέος», αποχαιρετώντας την «Αλεξάνδρεια» που ξέρει πολύ καλά.

Προσπάθησα όσο μπόρεσα να παρακολουθήσω τη σκέψη του, να κατανοήσω τον εκφραστικό του τρόπο, τη γλώσσα της δημοσιογραφίας. Πρόκειται για ένα κείμενο αξιόλογο, πολύ πυκνό, σε σημείο που να μην μπορείς να επιλέξεις n athanasiou150521 για να προβάλεις το σημαντικότερο ανάμεσα στα πολλά σημαντικά. Αυτό που τελικά βγαίνει ως συμπέρασμα είναι πως η δημοσιογραφία γενικώς έχει ξεφύγει από τον προορισμό της, που δεν είναι άλλος από το να υπηρετεί το δημόσιο συμφέρον, το καλό των πολλών, όχι των ολίγων. Χρησιμοποιώντας, εξάλλου, τον Παπαδιαμάντη ως παράδειγμα δημοσιογραφικού ήθους και δημοσιογραφικού ανθρώπου που άσκησε τη δημοσιογραφία ως λειτούργημα, περιφρονώντας με τον τρόπο του τιμές και προβολή, που ασχολήθηκε με τους ταπεινούς, δίνοντάς τους χώρο υπάρξεως στο προσκήνιο της καθημερινής ιστορικής πραγματικότητας, καθιστά το εγχείρημά του, εκτός από τολμηρό, ιδιοφυές, επίκαιρο και διαχρονικό.