Αγγέλα Καστρινάκη: «Λεμονοδάσος» του Κοσμά Πολίτη
Αυτό το βιβλίο έρχεται να μας ξαναθυμίσει πώς γραφόταν, πριν από περίπου 100 χρόνια, η λογοτεχνία, η πεζογραφία, το μυθιστόρημα που είχε ουσία κρυμμένη πίσω από όσα η μυθοπλασία άφηνε να εξελίσσονται στην επιφάνεια.
Το Λεμονοδάσος του Κοσμά Πολίτη (236 σελίδες) είναι μία έκφανση του δάσους του παραδοσιακού παραμυθιού (του Δάντη και κάθε μεσαιωνικής περιπέτειας που κρύβει πολλούς κινδύνους) και του δάσους μέσα στην ψυχή του κάθε ανθρώπου. Έτσι, η Αγγέλα Καστρινάκη έρχεται με άλλες 300 σελίδες, σαν Αριάδνη κρατώντας τον μίτο, να μας βγάλει από το λαβύρινθο –το δάσος–, να ρίξει φως στα σκοτάδια της ψυχής, με άλλα λόγια να μας ξεδιαλύνει τι κρύβουν οι ήρωες, τα ονόματά τους και οι ποικίλοι συμβολισμοί του έργου. Να μας δείξει τις ποικίλες διακειμενικές σχέσεις με άλλα ευρωπαϊκά έργα, αλλά να θέσει ερωτήματα και προβληματισμούς.
Το βιβλίο πρωτογράφτηκε το 1930 και ήταν γεμάτο λάθη! Διορθώθηκε και επανεκδόθηκε, με τις αναγκαίες ορθογραφικές και άλλες προσαρμογές. Όταν ο επιμελητής της β’ έκδοσης Νάσος Δετζώρτζης υπερέβη τα αφορώντα την αρμοδιότητά του, ο Πολίτης του είπε «ουχί πέραν του σανδάλου» (υπενθυμίζοντας το ρηθέν από τον αρχαίο ζωγράφο Απελλή στον τσαγκάρη, που βρήκε λάθος τις τρύπες στο λουρί. Ο Απελλής το διόρθωσε αλλά ο τσαγκάρης προέβη σε παρατηρήσεις και στον χιτώνα, οπότε εκείνος του είπε την περίφημη φράση: Sutor ne supra crepidam, όπως σημειώνει ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος στο 35ο Βιβλίο της «Φυσικής Ιστορίας»). Τούτο το ιστορημένο ανέκδοτο φιλοδοξεί να μας διδάξει πως ο δημιουργός ξέρει πάντα καλύτερα από τον αναγνώστη και, ενστικτωδώς, θα έλεγα ότι και τα «λάθη» έχουν τη σημασία τους. Κρατώ από τη μελέτη της Καστρινάκη τη φράση: «έμαθα πολλά μελετώντας Παπαδιαμάντη και Βιζυηνό, συγγενείς του Κοσμά Πολίτη: πόσο βαραίνει το προπατορικό αμάρτημα στη συνείδησή τους, αλλά και πόσες οι οδοί της σωτηρίας. Γενικότερα, έμαθα εντρυφώντας και στον Κωνσταντίνο Χρηστομάνο πόσα πολλά κρύβουν οι μεγάλοι συγγραφείς στα κείμενά τους, μέσα σε πολύπλοκους συμβολισμούς, με πόσο πόνο για τη ζωή αλλά και πόσο χιούμορ».
Ο Κοσμάς Πολίτης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1888, έζησε στη Σμύρνη, μετά την Καταστροφή έφυγε στην Ευρώπη (Μασσαλία, Παρίσι, Λονδίνο), επέστρεψε στην Αθήνα το 1924. Έγραψε πέντε μυθιστορήματα, ανάμεσά τους την περίφημη Eroica (με τις αναφορές στην Ιλιάδα), Στου Χατζηφράγκου – αναμνήσεις από τη Σμύρνη, ένα θεατρικό και μερικά διηγήματα. Ένα έργο ιδιαίτερα σημαντικό στον 20ό αιώνα.
«Δεν αισθάνομαι καμία κλίση στη φιλολογία – ούτε είμαι ερωτευμένος. Ο έρως; Κάποιος είπε πως είναι μια εφεύρεσις που ο καθένας τη νομίζει δική του. Εγώ δεν είμαι εφευρέτης. Είμαι αρχιτέκτων, ένα μυαλό θετικό. Το αποδίδω μάλλον στην επήρεια του μέρους που βρίσκομαι. Αισθάνομαι να με κυριεύει το αρχαίο πνεύμα της σαφήνειας, που αγαπά τις ευθείες γραμμές… Θέλω κι εγώ να πιάσω τις ιδέες μου».
Οι διακειμενικές σχέσεις με άλλα ευρωπαϊκά έργα και οι ερμηνείες πάμπολλες και αστραφτερές.
Έτσι, από την πρώτη σελίδα του βιβλίου ο συγγραφέας μάς έχει δώσει τα πάντα: «μυαλό θετικό», «επήρεια του μέρους που βρίσκομαι», «σαφήνεια», «να πιάσω τις ιδέες». Οι Δελφοί – ο Παρνασσός είναι ο τόπος που ο επιστήμων επισκέπτεται για να βρει «το μυστικό του ρυθμού και του μέτρου της αρχαίας ελληνικής ζωής». Πέραν των ζητουμένων βρίσκει μια παρέα αθηναϊκή, ενοχλητική γιατί «σέρνει κανείς πάντα μαζί του, ακόμη και στο ιερότερο μέρος, τα ταπεινά του πάθη και τις αδυναμίες του». Ήτοι, τη Βιργινία ή Βίργκω με την ακατάδεκτη συμπεριφορά της, την Καίτη «με το αντρικό κολάρο και το τσιγάρο στο στόμα» με τη «φίλη» της τη Λήδα, που δεν είναι ούτε ιέρεια «της Σαπφώς αποκλειστικώς ούτε της Αφροδίτης… αλλά της αχαλινώτου ακορεστίας». Ο άλλος τόπος που παίζει στο μυθιστόρημα είναι ο Πόρος ο ηδονόπαθος, όπως τον αποκαλεί ο Σεφέρης με κορυφογραμμή την Κοιμωμένη (βουνό με σχήμα ηδονικής γυναίκας «κοιμισμένης»).
Δεν πρέπει να ξεχάσουμε το μικρό ανάγλυφο κόσμημα του εξωφύλλου, που πρέπει να το χαϊδέψεις γιατί τα μάτια βλέπουν το πράγμα και την ιδέα του, αλλά η αφή την ύλη της ιδέας. Η Καστρινάκη πάντως βλέπει το βουδιστικό σύμβολο γιν και γιανγκ…
Λοιπόν, η Βίργκω και ο Παύλος ήταν κάποτε ερωτευμένοι (δεν μας διαφεύγει το γνωστό ζεύγος Παύλος και Βιργινία στον παράδεισό του). Ο Παύλος στέλνει μία επιστολή, με την οποία ενημερώνει τη Βίργκω ότι δεν μπορούν να παντρευτούν, αν και οι μητέρες τους τους θεωρούν αρραβωνιασμένους. «Αυτό θα ήταν φοβερό» και αφού της παρουσιάζει τον δεσμό τους σαν «ένα δημιούργημα σε ήχους, χρώματα και γραμμές» (ένα ωραίο οικοδόμημα τραγουδάει, λέει ο Πολ Βαλερί στον δικό του Ευπαλίνο που είναι επίσης Αρχιτέκτων), με τον αέρα να δονείται από «συμφωνίες ηρωικές και συμφωνίες πάθους» (δεν μας διαφεύγει η διπλή Eroica, Μπετόβεν και Πολίτη) […] «τόσο πολύ σ’ αγαπούσα… Σκέψου τώρα, Βίργκω, πού θα καταντήσομε μετά το γάμο μας… Πίστεψέ με, ο χωρισμός μας είναι το μόνο μέσο να διατηρήσομε τον έρωτά μας» (όπως ο βαγκνερικός Τριστάνος και η Ιζόλδη). Οι διακειμενικές σχέσεις με άλλα ευρωπαϊκά έργα και οι ερμηνείες πάμπολλες και αστραφτερές.
Το έργο έχει κοσμοπολιτισμό, οι ήρωες παιδεία και γούστο. Οι αντιθέσεις πολλές και συνεχείς· η ιδέα στους Δελφούς, η υλοποίησή της στον Πόρο. Το βουνό ψηλά, η παραλία-Λεμονοδάσος χαμηλά… Ο Παύλος πριν και ο Παύλος μετά, η Βίργκω πριν και η Βίργκω μετά. Η εξέλιξη είναι συγκλονιστική, με ανατροπές ή σκιώδεις επαναλήψεις. Και το όνειρο; Το όνειρο σκοτώνεται δύο φορές, όταν ο Παύλος εγκατέλειψε τη Βίργκω και όταν μετά εκείνη μπήκε στο ποτάμι του αναμενόμενου…
Το Λεμονοδάσος δεν είναι ένα απλό μυθιστόρημα αλλά ένα δίχτυ υπαινιγμών, όπως γράφει η Καστρινάκη στην εξαιρετική, σε όλα τα επίπεδα, μελέτη της, με «αποσιωπήσεις», «λεπτεπίλεπτες επεξεργασίες», πνευματικές περιπλανήσεις σε έναν κόσμο επιφανειακά ερωτικό, στο βάθος όμως φιλοσοφικό, που ξεπερνά τις κολόνες ενός ναού στους Δελφούς ή τα μάτια του Ηνίοχου και τα πόδια του, για να μας καταδείξει την κρυμμένη ουσία πίσω τους. Την ιδέα, δηλαδή, που ενέπνευσε έναν κόσμο χαμένο πλέον. Δεν είναι τυχαία η απαγγελία του μηνύματος του θεού των Δελφών σχετικά με τη σίγαση του νερού της Κασταλίας «ουκέτι Φοίβος έχει καλύβην» ούτε το «Νενίκηκάς με Ναζωραίε», ούτε είναι απλώς νερό το νερό. Ο αρχαίος κόσμος πέθανε… όπως και οι ήρωες με αληθινό ή συμβολικό θάνατο (όπως και ο Περικλής Γιαννόπουλος ίσως;) υποδηλώνοντας τον θάνατο της ιδέας ενός κόσμου που είχαμε βαθιά θαμμένο μέσα μας. Εξαιρετικό μυθιστόρημα και εξαιρετικότατη μελέτη.
«Λεμονοδάσος» του Κοσμά Πολίτη
Αναζητώντας το χρυσόμαλλο δέρας: ένα ταξίδι στους μύθους και στα σύμβολα του Λεμονοδάσους
Αγγέλα Καστρινάκη
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
536 σελ.
ISBN 978-960-524-599-3
Τιμή €12,00
