Η Ελένη Κονδύλη είναι γνωστή στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό ως ερμηνεύτρια του αραβικού κόσμου από τρία προηγούμενα βιβλία της: την ποιητική συλλογή Άδωνης. Οι αναλογίες και οι αρχές (Ελληνικά Γράμματα 2019) που μεταφράζει ποιήματα του Alī Aḥmad Sa‘īd Asbar, ενός από τους διαπρεπέστερους εν ζωή Άραβες ποιητές. Και τους συνθετικούς τόμους Εισαγωγή στη λογοτεχνία των Αράβων (Πεδίο 2017) και Αραβικός πολιτισμός (Πεδίο 2016), απότοκα της διδασκαλίας μαθημάτων με αυτά τα θέματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου η συγγραφέας υπηρετεί. Με το συγγραφικό και διδακτικό έργο της η Κονδύλη μεταφέρει όχι μόνο επιστημονικά υπεύθυνη πληροφόρηση, αλλά και μια στάση ζωής απέναντι στον αραβικό κόσμο: την πεποίθηση ότι γνωρίζοντας καλύτερα τον αραβικό πολιτισμό και αναγνωρίζοντας την ετερότητά του αλλά και τις αναλογίες του με τον ελληνικό πολιτισμό, οι Έλληνες μπορούμε να εμβαθύνουμε τη συνείδηση του ποιοι είμαστε.

Η ίδια στάση διαπνέει και το πιο πρόσφατο βιβλίο της Κονδύλη, που τιτλοφορείται Χρονικό της Μεσογείου: Βυζάντιο, Ισλάμ, Δύση (Πεδίο 2020). Πρόκειται για μια προσπάθεια σύνθεσης του πολιτισμού της Μεσογείου από την αρχαιότητα μέχρι το τέλος του 15ου αιώνα (δηλ. μέχρι το τέλος του Μεσαίωνα και το ξεκίνημα των νεωτέρων χρόνων). Ο τίτλος «Χρονικό» παραπέμπει σε γνωστά μεσαιωνικά χρονικά γραμμένα τόσο στην ελληνική όσο και την κλασική αραβική γλώσσα (για παράδειγμα τα βυζαντινά χρονικά του Γεωργίου Συγκέλλου και του Θεοφάνους ή το αραβικό χρονικό του al-Ṭabarī). Τα ακολουθεί ως προς τη χρονολογική οργάνωση και κυρίως την προσπάθεια να συνθέσει μια οικουμενική ιστορία που να ξεπερνά τα σύνορα γλωσσών και θρησκειών, αν και η οπτική γωνία σαφώς προσδιορίζεται από τη γεωγραφική θέση και τη γλώσσα της συγγραφέως. Όπως τα μεσαιωνικά χρονικά, έτσι και το Χρονικό της Μεσογείου περιλαμβάνει γεγονότα της πολιτικής αλλά και της πολιτισμικής ιστορίας και της πνευματικής και καλλιτεχνικής παραγωγής. Τα γεγονότα της αρχαιότητας συνδέονται με αυτά του Μεσαίωνα μέσα από την ιστορία της πρόσληψής τους στον κλασικό αραβικό πολιτισμό. Για παράδειγμα, όταν αναφέρονται ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, ο Γαληνός, ο Μέγας Αλέξανδρος, ο Ευκλείδης, ο Διοσκορίδης, ο Κλαύδιος Πτολεμαίος, ο Πλωτίνος, παρουσιάζεται και η ιστορία της πρόσληψής τους από τον κλασικό αραβικό πολιτισμό (και ενίοτε από τον βυζαντινό και δυτικό μεσαιωνικό). Ο φακός με τον οποίο η συγγραφέας φωτογραφίζει το ιστορικό γίγνεσθαι είναι μερικές φορές πανοραμικός, όταν μέσα σε μία ή δύο παραγράφους συνοψίζονται ιστορικές εξελίξεις αιώνων. Για παράδειγμα, οι διαφορετικές πορείες του ανατολικού και δυτικού μοναχισμού περιγράφονται συνοπτικά με αφορμή την ίδρυση της μονής του Κλυνύ το έτος 909 (σ. 291). Το σχίσμα των δύο Εκκλησιών κατά το 1054 επίσης δίνει αφορμή όχι μόνο να παρατεθούν σύντομα τα γεγονότα του ενδέκατου αιώνα, αλλά και να αναλυθούν οι πολιτικές διαστάσεις του κατά τους αιώνες που ακολούθησαν (σ. 357-358). Άλλες φορές ο φακός της συγγραφέως εστιάζει σε μικρά αλλά χαρακτηριστικά στιγμιότυπα που μεταφέρουν τη νοοτροπία και περιρρέουσα ατμόσφαιρα μιας ιστορικής περιόδου. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι οι Γάλλοι βασιλείς άρχισαν να παίρνουν το όνομα Φίλιππος σε ανάμνηση του πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου καταδεικνύει ότι η Γαλλία του ενδέκατου αιώνα θεωρούσε το Βυζάντιο ελληνικό (σ. 356). Η αναφορά σε ποιητές δίνει ευκαιρία να παρατεθούν στίχοι από το έργο τους, ώστε ο αναγνώστης να αποκτήσει άμεση αντίληψη για την αισθητική και κοσμοθεωρία τους. Για παράδειγμα, ανθολογούνται τα Ρουμπαγιάτ του Ρουντακί (σ. 279) και τα Ρουμπαγιάτ του Ομάρ Καγιάμ, με παραπομπή στην ιστορία των μεταφράσεών τους στα ελληνικά από τις αρχές του εικοστού αιώνα (σ. 355), καθώς και αποσπάσματα από το ποιητικό έργο του Συμεώνος του Μεταφραστή (σ. 284-285) και από τη βυζαντινή υμνογραφία (σ. 219).

Το βιβλίο είναι εξαιρετικά πυκνό ως προς το περιεχόμενό του και ένα μνημείο ευρυμάθειας, αλλά και ουσιαστικού επιστημονικού προβληματισμού. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως εγκυκλοπαίδεια του αρχαίου και του μεσαιωνικού πολιτισμού από την Περσία μέχρι το Γιβραλτάρ. Επιπλέον, εισάγει τον αναγνώστη σε άλυτα ερευνητικά προβλήματα (π.χ. η λατρευτική χρήση του χορού από τους χριστιανούς της Μεσοποταμίας κατά τον 4ο αιώνα μέχρι τους μουσουλμάνους δερβίσηδες και τους προτεστάντες, κυρίως μαύρους, της σύγχρονης Αμερικής). Το μεγάλο κατόρθωμά του είναι η συντομία, η περιεκτικότητα και η ευκρίνεια με την οποία παρουσιάζει θέματα γνωστά στον Έλληνα αναγνώστη, όπως ο αρχαίος ελληνικός και βυζαντινός πολιτισμός, αλλά και τελείως άγνωστα (δεδομένου ότι δεν τα καλύπτει επαρκώς η ελληνική μέση εκπαίδευση), όπως η διαμόρφωση του μεσαιωνικού πολιτισμού της Δύσης και η συνάντησή της με την κλασική αραβική γλώσσα και λογοτεχνία, η προϊσλαμική Αραβία, η μετάφραση των Ελλήνων πατερικών κειμένων στα αραβικά, η συριακή λογοτεχνία ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα στα κλασικά ελληνικά και κλασικά αραβικά κείμενα, κ.λπ. Μέσα σε μία ή δύο παραγράφους συχνά καταφέρνει να συνδέσει την αρχαιότητα με τον Μεσαίωνα και τον σύγχρονο κόσμο. Μέσα στο πλαίσιο που προσδιορίζει η δομή και οργάνωσή του, το Χρονικό της Μεσογείου προβληματίζει και συζητά τι είναι τελικά ο κλασικός πολιτισμός (αρχαίος ελληνικός ή μεσαιωνικός αραβικός) και ποια πολιτικά και πολιτισμικά γεγονότα επηρεάζουν την πρόσληψή του στους μεταγενέστερους χρόνους.

Το βιβλίο είναι εξαιρετικά πυκνό ως προς το περιεχόμενό του και ένα μνημείο ευρυμάθειας, αλλά και ουσιαστικού επιστημονικού προβληματισμού.

Μια από τις δυσκολίες που έπρεπε να διαχειριστεί η συγγραφέας τόσο στο Χρονικό της Μεσογείου όσο και στα προηγούμενα βιβλία της είναι η έλλειψη ενός τεχνικού λεξιλογίου, που να περιγράφει με επιστημονική ακρίβεια τα ιστορικά και φιλολογικά φαινόμενα που αφορούν την αραβική γλώσσα και τον ισλαμικό πολιτισμό, καθώς και ένα σύστημα μεταγραφής των αραβικών όρων στα ελληνικά. Αυτή η πρόκληση δεν υπάρχει για τους ερευνητές που γράφουν για τις ανατολικές σπουδές σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες (γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά, ολλανδικά). Εκεί η ανάπτυξη των ανατολικών σπουδών είναι φαινόμενο συνυφασμένο με τις αποικιοκρατικές βλέψεις των αντίστοιχων χωρών, που σημαίνει ότι οι ανατολικές σπουδές είναι αντικείμενο ακαδημαϊκής μελέτης τουλάχιστον από τον 19ο αιώνα, και συχνά ακόμη νωρίτερα. Επομένως, όσοι γράφουν για τον αραβικό κόσμο σε δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες γνωρίζουν ότι απευθύνονται σε μια εξειδικευμένη επιστημονική κοινότητα κι ένα ευρύτερο αναγνωστικό κοινό που έχει κάποια πρότερη αντίληψη για το αντικείμενο. Όμως όποιος γράφει για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό πρέπει να εξηγεί με ευκρίνεια και συντομία κάποια στοιχειώδη. Επίσης, πρέπει να εφεύρει ελληνικά αντίστοιχα για το τεχνικό λεξιλόγιο των ανατολικών σπουδών και να τα χρησιμοποιήσει με συνέπεια στο δικό του έργο. Σε αυτή την πρόκληση ανταποκρίθηκε η Ελένη Κονδύλη με γλωσσική φαντασία και δημιουργικότητα. Είναι και αυτός ένας σημαντικός τρόπος με τον οποίο συνεισφέρει στην ανάπτυξη των ανατολικών σπουδών στην Ελλάδα.

Η Μαρία Μαυρουδή είναι καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ (Κέντρο Μεσανατολικών Σπουδών), με ειδίκευση στις πνευματικές σχέσεις Βυζαντινών και Αράβων, τα δίγλωσσα κείμενα του Μεσαίωνα, κ.ά.

Το χρονικό της Μεσογείου
Βυζάντιο, Ισλάμ, Δύση
Ελένη Κονδύλη
Πεδίο
640 σελ.
ISBN 978-960-635-263-8
Τιμή €34,90

Twitter