Ηλίας Γκρής: «Σπαθιά και μετερίζια»

Σπαθιά και μετερίζια ονομάζεται, όχι τυχαία, το τελευταίο δοκιμιακού χαρακτήρα πόνημα του Ηλία Γκρή. Με προσωπική ευθύνη θα επιχειρήσω να δώσω σε αυτόν μια διττή σημασία. Την κυριολεκτική και άμεση αναφορά σε δύο στοιχεία της ελληνικής Επανάστασης: τα σπαθιά, όπλα με την κοφτερή ατσάλινη λεπίδα, καθώς και τα μετερίζια, τις οχυρωμένες εκείνες θέσεις μάχης που χρησιμοποιούνταν σαν βάση για επίθεση.

Επιλέγω όμως και μια δεύτερη, συμβολική σημασία. Η λέξη «σπαθί» μεταφορικά δηλώνει το άτομο εμπιστοσύνης που συμπεριφέρεται με τιμιότητα και έχει ξεκάθαρες θέσεις. Έτσι δρα και γράφει ο συγγραφέας στο συγκεκριμένο έργο, που λειτουργεί ως «μετερίζι» για να προβάλλει την ποίηση που γράφτηκε για το 1821, αλλά και για να διατυπώσει τη δική του ιστορική ερμηνεία για πρόσωπα και δρώμενα της εποχής.

Πρόκειται για ένα έργο στο πρώτο μέρος του οποίου γίνεται μια εμπεριστατωμένη και ενδελεχής τοποθέτηση του συγγραφέα για την ελληνική Επανάσταση, τα κατασκευασμένα μυθεύματα που την ακολουθούν δύο αιώνες τώρα, αλλά και τις πραγματικές, αδιαμφισβήτητες ιστορικές αλήθειες που με στοιχεία και βιβλιογραφικές αναφορές (από το 1859 έως και το 2020) ο ίδιος υπερασπίζεται. Πρόκειται ίσως για εκείνο το μέρος του βιβλίου που θα εγείρει τις περισσότερες αντιδράσεις και αντιρρήσεις, αλλά θα προκαλέσει και μεγάλο ενδιαφέρον. «Σαν έτοιμος από καιρό» ο συγγραφέας τοποθετείται με εμφανείς τις θέσεις του για την ιστορική αλήθεια, αλλά και τις εσκεμμένες παραχαράξεις.

Σε μόλις 39 σελίδες ξεδιπλώνει και ερμηνεύει επιλογές πολιτικών, προεστών, γνωστών ιεραρχών αλλά και οπλαρχηγών και αγωνιστών. Μιλά για την ύψωση του λαβάρου στην Αγία Λαύρα, το κρυφό σχολειό, την ημερομηνία και τον τόπο έναρξης της Επανάστασης, αλλά και την ανάγκη και τη δημιουργία του ελληνοχριστιανικού ιδεολογήματος ερμηνεύοντάς το από τότε μέχρι και στη σύγχρονη ελληνική ιστορία.

Αναφέρεται στους «φιλέλληλες» όπως οι Τσωρτς και Κόχραν, αλλά και στους γνήσιους φιλέλληνες όπως ο Ιωάννης-Γαβριήλ Εϋνάρδος. Ακόμα στους: Κολοκοτρώνη, Καραϊσκάκη, Ανδρούτσο, Παπαφλέσσα, Μακρυγιάννη, Βαρνακιώτη, Ιωάννη Καποδίστρια, όπως και στους: Μαυροκορδάτο, Κωλέττη, Κουντουριώτη, Μαυρομιχάλη. Αναφέρεται στο πώς και κυρίως γιατί ορισμένοι ιστορικοί παρουσίασαν διαστρεβλωμένα γεγονότα και κατασκεύασαν ένα αφήγημα που συνέβαλε και εδραιοποίησε έναν «ιστό που πλέκει ως τα σήμερα ασυδοσία, διαφθορά και μεταπρατισμό, φαυλότητα, ξενοδουλεία και υποτέλεια στην πολιτική κονίστρα ενός σαθρού παλαιοκομματικού οικοδομήματος».

«Σαν έτοιμος από καιρό» ο συγγραφέας τοποθετείται με εμφανείς τις θέσεις του για την ιστορική αλήθεια, αλλά και τις εσκεμμένες παραχαράξεις.

Στο δεύτερο μέρος, με «συγκεκριμένα κριτήρια περιεχομένου και καλλιτεχνικής αρτιότητας» αλλά και «δείγματα μιας ποιητικής φλέβας που στάθηκε πειρασμός για να σκαρώσουν στιχουργήματα και να αναστήσουν τη δόξα του αγώνα», επιλέγεται η αναφορά δημιουργών που εμπνεύστηκαν από το 1821 και κατά τον Φιλήμονα (1859-1861): «Εις τα άσματα αυτά χρεωστεί η ελευθερία της Ελλάδος μέγα μέρος ως ενώσαντα –καθώς και η Φιλική Εταιρεία– την γνώμην όλων». Παρουσιάζεται η σταχυολόγηση ποιημάτων 48 δημιουργών στα πρώτα αλλά και τα ύστερα μετεπαναστατικά χρόνια. Με ιδιαίτερη παραστατικότητα και ευαισθησία λένε τη δική τους αλήθεια:

«Αίματα, μάχαι, σφαγή και φόνος/ ανδρεία, τόλμη και καρτερία/ οία δεν είδε ποτέ ο χρόνος/ είναι του ύμνου μου η αιτία…» (Δημήτριος Αινιάν, 1800-1871)

Ακολουθεί η αναφορά σε 91 δημιουργούς, ποιητές από τη γενιά του ’80 (Αθηναϊκή Σχολή) μέχρι και ποιητές των ημερών μας. Το ότι εκ των πραγμάτων δεν βίωσαν την Επανάσταση του ’21 δεν συνεπάγεται ότι δεν ένιωσαν και τον παλμό της ή ότι δεν συγκινήθηκαν και δεν εμπνεύστηκαν από αυτόν. Το ακριβώς αντίθετο, μάλιστα:

«Ρίγη, ψίθυροι νερών,
Αλμυρίκια κεντώντας τ’ ακρογιάλια
Άτακτες οπλές
Βόλια και οιμωγές
Άγγελοι σαλπίζοντες οδύνη […]» (Πάνος Κυπαρίσσης)

Αξίζει να αναφερθεί ότι η ενασχόληση του Ηλία Γκρή με την Επανάσταση του ’21 και τις ποιητικές δημιουργίες που την αφορούν είναι συστηματική και μεθοδική εδώ και πολλά χρόνια. Δικό του έργο η πρώτη ανθολογία στη νεοελληνική γραμματεία που ασχολήθηκε με την ποιητική γραφή η οποία εμπνεύστηκε από στην ελληνική Επανάσταση. Τίτλος της Το 1821 στην ελληνική ποίηση. Εκδίδεται το 2011 από τις Εκδόσεις Κέδρος και ακολουθεί η αναθεωρημένη έκδοση Όταν τραγούδαγε το αίμα – Το 1821 στην Ελληνική Ποίηση από τις Εκδόσεις Νίκας – Ελληνική Παιδεία το 2020.

Στο τρίτο μέρος γίνεται αναφορά στους μεγάλους δημιουργούς Διονύσιο Σολωμό και Ανδρέα Κάλβο, τους «πρώτους και αξεπέραστους βάρδους της επανάστασης», άνδρες που τα έργα τους συνομιλούν με την αιωνιότητα και αποτελούν δείγματα ποιητικής ευφυΐας. Δεν παραλείπει όμως ο συγγραφέας να αναφερθεί και σε ένα μεγάλο σύνολο Ελλήνων ποιητών που σε κάποια στιγμή της ποιητικής τους διαδρομής συνδέθηκαν με το ’21, όπως και να ερμηνεύσει το γεγονός ότι τρεις από τις σημαντικότερες ποιητικές μας φωνές, οι Μανόλης Αναγνωστάκης, Μίλτος Σαχτούρης, Τάκης Σινόπουλος, δεν έγραψαν για την ελληνική Επανάσταση. Θεωρεί ότι «και οι τρεις βίωναν εκείνη την τραγωδία [της γερμανικής κατοχής και του ελληνοελληνικού σπαραγμού (1945-1949)] απόλυτα εγκλωβισμένοι στο άγριο ζοφερό της κλίμα και δεν μπόρεσαν να γυρίσουν τα μάτια πίσω». Ακόμα, αναφέρεται σε σπουδαίους Αμερικανούς και Ευρωπαίους ποιητές που έγραψαν για το ’21 (Λόρδος Βύρων, Β. Ουγκό, Π. Σέλεϊ, Γ. Γκαίτε, Β. Μίλερ, Φ. Μιστράλ κ.ά.), αλλά και στην ιδιότυπη απονομή δικαιοσύνης της ποίησης, καθώς οι περισσότεροι δημιουργοί επέλεξαν να υμνήσουν τους αληθινούς αγωνιστές, επώνυμους και λιγότερο γνωστούς, που κατά τη γνώμη του συγγραφέα εσκεμμένα δεν τίμησε, όπως άρμοζε στις θυσίες και την προσφορά τους, η διοίκηση.

i gris Την τιμητική τους στην ποιητική γραφή έχουν οι Κολοκοτρώνης, Ανδρούτσος, Καραϊσκάκης αλλά και άλλοι πραγματικοί πολεμιστές με ήθος και ανάστημα, σε αντίθεση με ανθρώπους γνωστών τότε οικογενειών, πολιτικάντηδες και δήθεν πρωτεργάτες, που μόνο για ίδιον όφελος ενεργούσαν. Και είναι για τον Ηλία Γκρή «σαν να μιλούν οι ποιητές από χρέος ισοζυγιάζοντας συναίσθημα και διανόημα για να αποδοθεί με ευαισθησία και σύγχρονους όρους εκφραστικής το αιώνιο δίκιο εκείνων των αδικημένων».