Gregory Bateson: «Βήματα για μια οικολογία του νου»
Να ξεπεραστεί ο καρτεσιανός δυϊσμός νους-ύλη είναι ο βασικότερος στόχος του ολιστικού διανοητή, ανθρωπολόγου, φιλοσόφου, θεωρητικού της Κυβερνητικής και επιστημολόγου Gregory Bateson (1904-1980).
Γράφει στη σελίδα 347 αυτού του μνημειώδους πονήματος: «Ισχυρίζομαι, όμως, ότι υπάρχουν πολλά μαθήματα που ο μη αλκοολικός κόσμος θα μπορούσε να πάρει από την επιστημολογία της θεωρίας των συστημάτων και από τους τρόπους των Ανωνύμων Αλκοολικών (ΑΑ). Εάν συνεχίσουμε να λειτουργούμε υπό όρους ενός καρτεσιανού δυϊσμού του νου έναντι της ύλης, κατά πάσα πιθανότητα θα συνεχίσουμε επίσης να βλέπουμε τον κόσμο υπό όρους του Θεού έναντι του ανθρώπου, της ελίτ έναντι του λαού, της επίλεκτης φυλής έναντι των άλλων, του ενός έθνους έναντι του άλλου, και του ανθρώπου έναντι του περιβάλλοντος. Είναι αναμφίβολο κατά πόσον ένα γένος που διαθέτει και προηγμένη τεχνολογία, και αυτόν τον παράξενο τρόπο να βλέπει τον κόσμου του, θα μπορέσει να έχει διάρκεια».
Η επιβίωση του συστήματος «γη-άνθρωπος και λοιπά όντα» είναι επιτακτική πλέον, αφού οι όποιες παρελθούσες ισορροπίες έχουν διαταραχτεί ανεπιστρεπτί από την πρώτη Βιομηχανική Επανάσταση και μετά, αλλά εξακολουθούμε να διαπράττουμε τα ίδια νοητικά λάθη επιβαρύνοντας το περιβάλλον με ολοένα και αυξανόμενη επιτάχυνση.
Ο καλός στοχαστής επιχειρεί να αναζητήσει το λογικό σφάλμα στο είδωλο του κόσμου που πλάθει η πανανθρώπινη συνείδηση και ειδικά ο εγωκεντρικός, ατομοκεντρικός, ωφελιμιστής, πραγματιστής, υλιστής, «ρεαλιστής» δυτικός άνθρωπος. Μαθηματική η λογική του, επαγωγική αλλά και παραγωγική, όπου αυτό απαιτείται. Επιχειρεί να αποδείξει το αναπόδεικτο και να εξηγήσει το πασιφανές. Φυσικά, η γλώσσα ως κώδικας έχει όρια, αλλά και η ανθρώπινη λογική επίσης. Τα εξαντλεί απαιτώντας μια επανασύνδεση ποίησης και επιστήμης, συναισθήματος και λογιστικής.
Όμως η «θέσις» και η «πρόθεσίς» του είναι σαφής στη σελίδα 455: «Επιτρέψτε μου να πω ότι είναι εξαιρετική τιμή να βρίσκομαι εδώ απόψε, και μεγάλη μου χαρά. Σας φοβάμαι λίγο όλους εσάς, διότι είμαι σίγουρος πως υπάρχουν άνθρωποι εδώ οι οποίοι γνωρίζουν κάθε γνωστικό πεδίο με το οποίο έχω ασχοληθεί πολύ καλύτερα από όσο το γνωρίζω εγώ. Είναι αλήθεια ότι έχω ασχοληθεί με πολλά πεδία, και πιθανότατα μπορώ να αντιμετωπίσω οποιονδήποτε από εσάς και να πω ότι εγώ έχω ασχοληθεί με εκείνο το πεδίο που εσύ δεν το έχεις αγγίξει καθόλου. Όμως είμαι σίγουρος ότι, για κάθε πεδίο με το οποίο εγώ έχω ασχοληθεί, υπάρχουν άνθρωποι εδώ πολύ πιο εξειδικευμένοι από εμένα. Δεν είμαι φιλόσοφος με βαθιά μόρφωση, και η φιλοσοφία δεν είναι το αντικείμενό μου. Δεν είμαι ανθρωπολόγος με ιδιαίτερα βαθιά μόρφωση, και η ανθρωπολογία δεν είναι ακριβώς το αντικείμενό μου. Όμως, έχω επιδιώξει να κάνω κάτι για το οποίο ενδιαφερόταν πολύ ο Κορζίμπσκι και με το οποίο έχει ασχοληθεί πολύ ολόκληρο το κίνημα της σημασιολογίας – δηλαδή έχω μελετήσει το πεδίο επίδρασης ανάμεσα στην πολύ αφηρημένη και τυπική φιλοσοφική σκέψη αφενός και στη φυσική ιστορία των ανθρώπων και των άλλων πλασμάτων αφετέρου. Αυτή η σύμπτωση ανάμεσα στις θεωρητικές αρχές και την πραγματική συμπεριφορά είναι, όπως υποστηρίζω, εξαιρετικά μεγάλης σημασίας σήμερα. Είμαστε αντιμέτωποι με έναν κόσμο που απειλείται όχι μόνο από διαφόρων ειδών αποδιοργάνωση, αλλά και από την καταστροφή του περιβάλλοντος, και εμείς, σήμερα, είμαστε ακόμα ανίκανοι να σκεφτούμε καθαρά πάνω στις σχέσεις ανάμεσα σε έναν οργανισμό και το περιβάλλον του. Τι είδους πράγμα είναι αυτό, το οποίο ονομάζουμε “οργανισμός συν περιβάλλον”; Ας ανατρέξουμε στην αρχική δήλωση για την οποία είναι διάσημος ο Κορζίμπσκι: τη δήλωση ότι ο χάρτης δεν είναι ο τόπος. Η δήλωση αυτή προήλθε από ένα ευρύ φάσμα φιλοσοφικής σκέψης, ξεκινώντας από την αρχαία Ελλάδα και διατρέχοντας την ιστορία της ευρωπαϊκής σκέψης τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια».
Από τους πιο φωτισμένους στοχαστές του περασμένου αιώνα. Ανακαλύψτε τον, έστω και με καθυστέρηση πενήντα χρόνων.
Μεγαλεπήβολος, φυσικά, ο στόχος, συνδυαζόμενος όμως με τη δέουσα σεμνότητα και ταπεινότητα του σκεπτόμενου όντος που δεν βαυκαλίζεται με την ψευδαίσθηση ότι ο νους και η νόησή του δεν περιορίζεται εντός του φθαρτού κρανίου του, μας οδηγεί σε μια διέξοδο από τη στενωπό της ολοένα και συσσωρευόμενης εντροπίας στο οικοσύστημα «γη-άνθρωπος». Και πώς συνδέεται αυτό με την οικολογία; Διαβάζουμε στη σελίδα 457: «Εγώ θεωρώ πως τα τελευταία εκατό χρόνια έχει καταδειχτεί εμπειρικά ότι όταν ένας οργανισμός ή ένα σύνολο οργανισμών ενεργεί εστιάζοντας στη δική του επιβίωση και θεωρεί ότι έτσι πρέπει να επιλέγει τις κινήσεις προσαρμογής του, τότε η “πρόοδός” του έχει ως αποτέλεσμα ένα κατεστραμμένο περιβάλλον. Εάν ο οργανισμός καταστρέφει το περιβάλλον του, τότε επί της ουσίας έχει καταστρέψει τον εαυτό του. Και πολύ εύκολα μπορούμε να δούμε αυτή τη διαδικασία να οδηγείται στην απόλυτη εις άτοπον απαγωγή…» Δεν πρόκειται για οικολογικές ευαισθησίες επιπόλαιες, αλλά για μια εδραιωμένη μαθηματική λογική «όπερ έδει δείξαι».
Όμως εκτός από την περιβαλλοντική, επιβάλλεται να αναπτυχθεί και μια «οικολογία των ιδεών» (σελ. 467). «Ο ατομικός νους είναι έμφυτος, αλλά όχι μόνο στο σώμα». Αποφεύγοντας τους «μεταφυσικούς» σκοπέλους της υπερβατικής θεωρήσεως ενός Υπερτάτου Νοός, μιλάει για «αυτόματη γραφή», για την ποιητική χρήση του γλωσσικού κώδικα ως συμπληρωματική και παραπληρωματική του επιστημονικού λόγου και θεωρεί τερατώδη τον διαχωρισμό νοός και θυμικού (σελ. 470). Η ποίηση είναι κάτι περισσότερο από απόπειρα γεφύρωσης συνειδητού-ασυνείδητου, λογικού-άλογου. «Είναι στη φύση του μακροσκοπικού κόσμου να εκδηλώνει νοητικά χαρακτηριστικά», λέει στη σελίδα 473, χωρίς να πέφτει όμως στην παγίδα της ανθρωπομορφικής απεικόνισης του Αγνώστου.
«Πιστεύω ότι η κυβερνητική είναι το μεγαλύτερο κομμάτι που έχει δαγκώσει η ανθρωπότητα από τον καρπό του Δέντρου της Γνώσης τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια» (σελ. 483). Ως προς την αντίληψη διευκρινίζει ότι δεν βλέπουμε ποτέ τον έξω κόσμο αλλά τα είδωλά του, φτιάχνουμε εικόνες στον επεξεργαστή του μυαλού μας. Κι αυτό απαιτεί να το συνειδητοποιήσουμε και να το εφαρμόσουμε άμεσα, χωρίς καθυστέρηση, σε όλους τους τομείς της διανοητικής μας εργασίας.
«Πιστεύω πως αυτή η ογκώδης συσσώρευση απειλών προς το ανθρώπινο είδος και τα οικολογικά του συστήματα προέρχεται από σφάλματα στις νοητικές μας έξεις σε βαθιά και εν μέρει ασυνείδητα επίπεδα» (σελ. 493). Ακόμα και στην επιβίωση κάποιων ιδεών ισχύει ένα είδος «φυσικής επιλογής» (σελ. 505). Η συχνότητα χρήσης μιας ιδέας είναι καθοριστικός παράγοντας της επιβίωσής της (σελ. 506). Η αλλαγή, αναγκαία και ικανή συνθήκη για την επιβίωση (σελ. 507).
Από τους πιο φωτισμένους στοχαστές του περασμένου αιώνα. Ανακαλύψτε τον, έστω και με καθυστέρηση πενήντα χρόνων.
Βήματα για μια οικολογία του νου
Gregory Bateson
Μετάφραση: Ελένη Σαμαρά
Επιμέλεια: Βιολέτα Καφταντζή
University Studio Press
σ. 544
ISBN: 978-960-12-2328-5
Τιμή: 33,00€
