Friedrich Dürrenmatt: «Ερεθίσματα»

Η εκδοτική παρουσίαση θραυσμάτων κειμένων, είτε με τη μορφή αυτοτελών αποφθεγματικών διατυπώσεων, είτε ως –ουσιώδης– απόσταξη των βασικότερων απόψεων του συγγραφέα αποσκοπεί, εκτός των άλλων, στην ευχερέστερη πρόσληψη του έργου από το αναγνωστικό κοινό, που μ’ αυτόν τον τρόπο, απαλλασσόμενο ίσως από το άχθος της «περίσσειας» των παραλειπόμενων, φθάνει ταχύτερα στη γνωριμία με τον συγγραφέα. Πρόκειται ωστόσο για μια διεργασία επιλογών που θα πρέπει να γίνονται με την απαιτούμενη σοβαρότητα, ώστε να μην αλλοιώνεται στις συντμήσεις αυτές το περιεχόμενο, η προθετικότητα και ο πρωτογενής στόχος του συγγραφέα – από την πλευρά του οποίου, πιστεύω, υπάρχει ευαισθησία διατήρησης και προσφοράς ολόκληρου του δημιουργήματός του. Αν τηρούνται τα παραπάνω, που συνιστούν το «ήθος» της παρέμβασης και του παρεμβαίνοντος, τότε, στον βαθμό που δεν απευθύνονται τέτοιου είδους προσπάθειες σε «επαγγελματίες» της ανάγνωσης και της γραφής, πράγματι προσφέρουν την πυκνωμένη και εστιασμένη στα ουσιώδη, πρόταση οικείωσης με τον συγγραφέα τους.

Η συγγραφική και εκδοτική εμπειρία πάνω σ’ αυτή την ιδιαίτερη λογοτεχνική δραστηριότητα είναι γνωστή από τους πρώτους αιώνες πνευματικής αφύπνισης της ανθρωπότητας και έκτοτε με ποσοτικές ή ποιοτικές μεταπτώσεις, ποικίλες κριτικές –και σατιρικές– αποτιμήσεις, και κυμαινόμενη παραγωγή, φτάνει αισίως μέχρι την εποχή μας. Όλως ενδεικτικά μπορούμε να θυμηθούμε το corpus της Ελληνικής Ανθολογίας – που περιλαμβάνει την Ανθολογία του Πλανούδη και την Παλατιανή Ανθολογία, το Γνωμολογικόν, περιέχον τα κατά Αλφάβητον Γνωμικά Μονόστιχα του Μανουήλ Χρυσολωρά (έργο μάλλον του Ιανού Λάσκαρη, 1445-1535), το Adagio και τα Apopthegmata του Έρασμου (ανθολογήσεις χιλιάδων γνωμικών αρχαίων Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων), οι Στοχασμοί (Pensées) του Πασκάλ, τα Maximes του Λα Ροσφουκό (1613-1680) – του μεγαλύτερου ίσως γνωμικογράφου όλων των εποχών… Ευάριθμες γνωμολογικές καταθέσεις έχει να απαριθμήσει η νεότερη ευρωπαϊκή φιλολογία, μέχρι την «παραδειγματική» απομυθοποίηση της αξίας τους από τον Γάλλο κριτικό Ιούλιο Λεμέτρ (1853-1914). Αναφέρουμε ωστόσο ότι δύο τουλάχιστον αιώνες πριν (κατά τον 17ο αιώνα κυρίως), και μέσα στο κλίμα της γαλλικής πνευματικής αφύπνισης, που εμπνέει τη δημιουργία του Κινήματος των Περισπούδαστων Γυναικών (Les Précieuses), διαμορφώνεται το πιο πρόσφορο περιβάλλον για την καλλιέργεια της γνωμολογικής «λογοτεχνίας» και της συνοπτικής, εύληπτης παρουσίασης των λογοτεχνικών έργων ή των φιλοσοφικών θεωριών. Το κοινωνικό εντευκτήριο αυτής της κοσμικής πνευματικότητας είναι τα φιλολογικά σαλόνια της εποχής, και ψυχή αυτών των σαλονιών πεπαιδευμένες γυναίκες, λόγιες, συχνά συγγραφείς και οι ίδιες, που συγκεντρώνουν στις φιλολογικές βραδιές τους τις πλέον εξέχουσες προσωπικότητες του πνεύματος. Ανάμεσά τους η περίφημη Μαρκησία ντε Σαμπλέ (1599-1678), η οποία είχε επινοήσει για τους υψηλούς καλεσμένους της τη δημιουργία και ανταλλαγή γνωμικών στη διάρκεια της βραδιάς, με αποτέλεσμα να επιβάλει τα γνωμικά ως μόδα για τους επόμενους αιώνες. Από τα τέλη του 19ου αιώνα ωστόσο παρακμάζει το είδος αυτό και –με κάποιες εξαιρέσεις αμιγών γνωμικογραφικών εκδόσεων στις μέρες μας– ξαναζεί με τις ανθολογήσεις περιχαρακωμένης σοφίας και στοχαστικής δεινότητας αποφθεγματικών-αφοριστικών εκφράσεων, αποσπασμένων, το περισσότερο, από τα έργα μεγάλων συγγραφέων, επιστημόνων, διανοητών.

Στην περίπτωση της παρούσας έκδοσης με τίτλο Ερεθίσματα του γερμανόφωνου Ελβετού θεατρικού συγγραφέα, λογοτέχνη, δοκιμιογράφου και καλλιτέχνη (ζωγράφου) Friedrich Dürrenmatt (1921-1990), αντιμετωπίζουμε την ευτυχέστερη εκδοχή ανάλογων εγχειρημάτων. Ας παρακολουθήσουμε για λίγο τις απαρχές. Την αρχική ανθολόγηση πραγματοποίησε ο χαρισματικός ιδρυτής του εκδοτικού οίκου Diogenes Verlag στη Ζυρίχη (1953), Daniel Keel. Το ταλέντο του Daniel Keel να συλλέγει με πάθος αποσπάσματα και ρήσεις συγγραφέων ιδιαίτερης σημασίας –αλλά και με ανάλαφρη, χιουμοριστική διατύπωση–, το λεπτό και ευφυές δικό του χιούμορ και η πίστη του ότι η λογοτεχνία δεν είναι –ή δεν μπορεί να είναι– ποτέ δύσκολη και επίπονη στον αναγνώστη, διαμόρφωσαν το πιο επιτυχημένο εκδοτικό πρόγραμμα, που είχε φροντίσει να συνεχιστεί και μετά τον θάνατό του. Ο Friedrich Dürrenmatt ήταν ανάμεσα στους συγγραφείς που ταίριαζαν στην ιδιοσυγκρασία, στο ύφος και στους εκδοτικούς του στόχους.

Η αλήθεια είναι –και εν μέρει αντιδικώντας με τον ίδιο– ότι, φύσει διανοητής, έχει κατακτήσει την ελευθερία της σκέψης και του λόγου του έξω από την οποιαδήποτε «συντεχνία» διανοητικών βεβαιοτήτων.

Η ελληνική –καλαίσθητη– έκδοση στη σειρά micromega (που έχει ανεβάσει τον ορίζοντα των αναγνωστικών προσδοκιών μας) από τις Εκδόσεις Ροές, και σε εύστοχη, διαυγή μετάφραση του Βασίλη Πατέρα, ακολούθησε την αρχική γερμανόφωνη έκδοση του Keel χωρίς ν’ αλλάξει ούτε το περιεχόμενο ούτε την κατάταξη των αποσπασμάτων, που είχαν τοποθετηθεί με την αλφαβητική σειρά των τίτλων τους και όχι με θεματικά κριτήρια (παρόλο που άνετα επιδέχονται θεματικής ταξινόμησης).

Ο Friedrich Dürrenmatt μάς είναι από δεκαετίες γνωστός ως θεατρικός συγγραφέας, κυρίως από τα πολυπαιγμένα και πολυσυζητημένα έργα του Η επίσκεψη της γηραιάς κυρίας και Οι φυσικοί. Οι σπουδές του σε πεδία που επικοινωνούν και αλληλοτροφοδοτούνται ως στοχαστικές συνιστώσες μιας ενοποιητικής σκέψης –προπάντων σήμερα– της φιλοσοφίας, της φυσικής επιστήμης, της φιλολογίας, διαμορφώνουν ένα ευρύτατο πεδίο διανοητικών παρεμβάσεων του συγγραφέα πάνω στα πεπραγμένα των σύγχρονων ιστορικών εμπειριών (της επιστήμης, της τεχνολογίας, της τέχνης, της πολιτικής, της θρησκείας) στις μεταξύ τους αλληλοδιεισδύσεις και αλληλεπιδράσεις. Θα μπορούσε να τον χαρακτηρίσουμε –βασιζόμενοι στο συνολικό του έργο (τα άπαντά του έχουν εκδοθεί σε 37 τόμους), αλλά και στη δειγματοληψία των στοχαστικών του παρεμβάσεων της παρούσας έκδοσης–, αν όχι διανοούμενο, οπωσδήποτε διανοητή, αν δεν είχαμε να αναμετρηθούμε με την ειρωνεία και την ηχηρή άρνησή του: «Στο Συμπόσιο ο Πλάτων δίνει τον λόγο όχι μόνο στον Σωκράτη αλλά και στον Αριστοφάνη. Γι’ αυτό κι εγώ αποφεύγω να εμφανίζομαι ως διανοητής· ως ερασιτέχνης σε τούτη τη δραστηριότητα μπορώ να εκφράζομαι πιο ελεύθερα από όσο αν ανήκα στη συντεχνία, πράγμα που πολλές φορές έχει τα καλά του…».

Η αλήθεια είναι –και εν μέρει αντιδικώντας με τον ίδιο– ότι, φύσει διανοητής, έχει κατακτήσει την ελευθερία της σκέψης και του λόγου του έξω από την οποιαδήποτε «συντεχνία» διανοητικών βεβαιοτήτων. Συνομιλητής των θεωριών της σύγχρονης φυσικής και κάποιου –δικαιολογημένου στις μέρες μας– φιλοσοφικού αγνωστικισμού σωκρατικής υφής, ο Friedrich Dürrenmatt υπονομεύει με τις αβεβαιότητες του στοχασμού του ακόμα και ό,τι αρχικά διατυπώνει ως βεβαιότητα. Η περιέργειά του ν’ αγγίξει «σοφιστικά» κάθε πεδίο ανάπτυξης της δημιουργικής σκέψης κατορθώνει να μεταφέρει διαλεκτικά εμπειρίες, γνώσεις και προβληματισμούς από τη μια περιοχή γνώσης στην άλλη, από το ένα θεματικό πεδίο στο άλλο: και όλα μαζί να συνηχούν ως σφιχτοδεμένη, συνεκτική ενότητα μιας σύγχρονης, ενδιαφέρουσας περιήγησης στα του κόσμου. Αναφέρουμε επιλεκτικά από την παρούσα ανθολόγηση και με θεματικό προσδιορισμό: Πολιτική και πολιτική φιλοσοφία, τεχνολογία και επιστήμη, φιλοσοφία και θρησκεία, η τέχνη της γραφής – κριτική, λογοτεχνία και λογοτέχνες, θέατρο, αξίες, αλλά και χιούμορ και έρωτας…

Στην ανθολόγηση αυτή δεν επιλέγεται απλώς ένα σύνολο αποφθεγματικών φράσεων, μια πυκνωμένη σκέψη με γνωμολογική-αφοριστική μορφή. Πρόκειται –με δύο μόνον εξαιρέσεις, που παρατίθενται ως Αφορισμοί και γνώμες περί Τέχνης και πραγματικότητας– για μικρά κείμενα δοκιμιακού λόγου, αποσπασμένα από το ευρύτερο περιβάλλον τους, που διατηρούν ωστόσο τη βασική συλλογιστική και την αναγκαία τεκμηρίωσή τους: επομένως, πάνω στους δρόμους που βαδίζει ο στοχασμός του συγγραφέα, άλλοτε κοινωνιολογικά ή φιλοσοφικά επεξεργασμένος, και άλλοτε με ευφάνταστες και αιφνίδιες ανατροπές – εγγύτερα προς τη λογοτεχνία, τα νοητικά στρατηγήματα και τις τεχνικές της: την υπερβολή, τον αιφνιδιασμό του απροσδόκητου, την ειρωνεία και το χιούμορ.

Μ’ αυτή του την ιδιόλεκτο σκέψης και δομής του λόγου, ο συγγραφέας «πραΰνει» το δυσνόητο και αφαιρετικό και συμφιλιώνει –καλύπτοντας τη μεταξύ τους απόσταση–, τον δημιουργό με τον αναγνώστη, τον στοχαζόμενο «επαγγελματικά» άνθρωπο με τον «ερασιτέχνη» αποδέκτη του στοχασμού του. Γι’ αυτό, φανερά ή υποδόρια διατρέχει την προθετικότητα της γραφής του η ανθρώπινη ανάγκη για ψυχαγωγία, η ενσυναισθητική σχέση του με τον αεί χειμαζόμενο άνθρωπο και τις διαφυγές του. «Το ότι ο άνθρωπος θέλει να ψυχαγωγηθεί εξακολουθεί να αποτελεί το ισχυρότερο κίνητρο για να καταπιαστεί κανείς με τα προϊόντα της λογοτεχνίας. Οι μεγάλοι κυρίως συγγραφείς, λαμβάνοντας υπ’ όψιν την ανθρώπινη ανάγκη για ψυχαγωγία, γράφουν πολλές φορές διασκεδαστικά, γιατί ξέρουν καλά τη δουλειά τους» (σ. 140).

Ο κόσμος δεν μου φαίνεται παράλογος πέρα για πέρα. Για μένα, το παράλογο είναι μια ρωγμή, ένα σπάσιμο.

Θα μπορούσε άνετα να τεκμηριώσουμε –στηριγμένοι στο σύνολο των κειμένων που παρατίθενται στα Ερεθίσματα αλλά και στο λογοτεχνικό-θεατρικό του έργο– την πολιτική προβληματική που διατρέχει τη σκέψη του Dürrenmatt, διεισδύοντας σε ζητήματα των πολιτικών ιδεολογιών (καπιταλισμός, κομμουνισμός, φιλελεύθερη δημοκρατία, σοσιαλισμός…), όπως και σε ζητήματα της πολιτικής πρακτικής του –ευρωπαϊκού αλλά και παγκόσμιου– παγκοσμιοποιημένου χώρου. Δίπλα σ’ αυτά –και παράλληλα μ’ αυτά–, ο συγγραφέας βλέπει να ορθώνεται μια πανίσχυρη και ακατανόητη στο παρόν πραγματικότητα, της επιστήμης και των τεχνολογιών της πλήρους αυτοματοποίησης, όπου ο άνθρωπος αδρανοποιείται σε μια κατάσταση πρωτόγνωρης αλλοτρίωσης και επικίνδυνης αγνωσίας. «Ο άνθρωπος δεν κατανοεί πλέον τι διακυβεύεται, νιώθει σαν ένα μπαλάκι στα χέρια των ισχυρών, το παγκόσμιο γίγνεσθαι φαίνεται πολύ τερατώδες ώστε να είναι σε θέση να το ορίσει και ο ίδιος. Ό,τι λέγεται ακούγεται ξένο στα αφτιά του, ο κόσμος του είναι ξένος. Αισθάνεται πως η εικόνα του σύγχρονου κόσμου… είναι πλέον κατανοητή μόνο στους επιστήμονες, και πέφτει θύμα απλοϊκών κοσμοθεωριών και αντιλήψεων, που κυκλοφορούν μαζικά στην αγορά και πωλούνται στα πεζοδρόμια» (σ. 24-25).

Η πολλαπλής εστίασης σκέψη του Friedrich Dürrenmatt, που έχει το γνώρισμα να λειτουργεί κάθε στιγμή περισκοπικά, μετατοπίζοντας το κέντρο βάρους της, δεν μας αιχμαλωτίζει σε θέσφατα και «χρησμούς», αλλά μας προ(σ)καλεί σε δημιουργικούς πονοκεφάλους και νοητικές «σπαζοκεφαλιές», ώστε να εμβαπτιστούμε και να συμμετέχουμε ενεργώς στη γοητεία της «ανάβασης». Κι ενώ δημιουργεί την εντύπωση ότι λειτουργεί ως συνήγορος μιας θεωρίας, ιδέας, ιδεολογίας ή πολιτικής θέσης, την επόμενη στιγμή την έχει υπονομεύσει με τη διατύπωση σειράς αμφισβητήσεων και αβεβαιοτήτων, αφήνοντας δρόμο ελευθερίας στην περιπέτεια μιας επόμενης οπτικής. Και πάντα βιώνοντας –όπως στη θεατρική του σκηνή– το αίσθημα του αλλόκοτου και του παράλογου, που ο ίδιος προσδιορίζει: «Το δικό μου το παράλογο είναι πολύ διαφορετικό από των υπαρξιακών. Εγώ, περισσότερο από το καθαρά παράλογο, αγαπώ το παράδοξο… Ο κόσμος δεν μου φαίνεται παράλογος πέρα για πέρα. Για μένα, το παράλογο είναι μια ρωγμή, ένα σπάσιμο. Στο έργο μου, συναντιέται όπως στον μηχανισμό των κβάντα. Είναι κάτι σαν το σημείο εκείνο όπου, τεταμένες στο έπακρο η λογική και η πραγματικότητα, σπάζουν, αφήνοντας ξαφνικά να φανεί μια ακραία περίπτωση, εκείνη όπου η νόηση εμπλέκεται και παραιτείται – με την πρόθεση άλλωστε να ορθοποδήσει πάλι σε λίγο».

Ο Dürrenmatt γράφει θέατρο, μάλλον «παίζει θέατρο» – προπάντων. Ανοίγει η αυλαία, προβάλλει ο ίδιος τώρα στη σκηνή: «Θα ήθελα να παρακαλέσω να μη με βλέπετε ως εκπρόσωπο μιας συγκεκριμένης δραματουργικής τεχνοτροπίας… ή να πιστεύετε ότι είμαι κάτι σαν περιοδεύων αντιπρόσωπος που πλασάρει μία από τις συνήθεις κοσμοθεωρίες περί σύγχρονου θεάτρου... το έργο δεν υπάρχει για χάρη των μηνυμάτων, απλώς τα μηνύματα βρίσκονται εκεί, διότι τα έργα μου πραγματεύονται ανθρώπους, και η σκέψη, η πίστη, η φιλοσοφία είναι κι αυτά στοιχεία της ανθρώπινης φύσης…» (σ. 170-171).

Εμείς όμως –κλείνοντας αυτό το σημείωμα– θα τον «ξεσκεπάσουμε» με τα δικά του μέσα. Αρνείται το μήνυμα; Κι όμως… «Η αγάπη είναι ένα θαύμα που επαληθεύεται ξανά και ξανά, το κακό είναι ένα γεγονός που είναι πάντα υπαρκτό… Ο κόσμος είναι φριχτός και παράλογος. Την ελπίδα ότι υπάρχει νόημα πίσω απ’ όλη αυτή την ανοησία, πίσω απ’ όλον αυτό τον τρόμο, τη διατηρούν μόνο εκείνοι που επιμένουν να αγαπούν» (σ. 90). Εμείς, λοιπόν, το πήραμε το «μήνυμα»…

F Durrenmatt Μέχρις εδώ. Στο εξής, τον παραδίνουμε στον αναγνώστη με την εγγύηση ότι τα Ερεθίσματά του θα δονήσουν τις αναμονές τόσο των ανήσυχων όσο και –ίσως περισσότερο– των εφησυχασμένων, καθώς θα φτάσει με τις «αποσκευές» του μπροστά στην πόρτα της τραγωδίας, για να την ξεκλειδώσει ωστόσο με το κλειδί της κωμωδίας.