Πριν από λίγες εβδομάδες κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος ο τέταρτος τόμος της Επανάστασης του 1821 του Δημήτρη Φωτιάδη (1898-1988). Με την κυκλοφορία αυτή ολοκληρώθηκε η τρίτη επανέκδοση του τετράτομου αυτού έργου, που κάλλιστα θα μπορούσε να αποκληθεί κλασικό και συνάμα magnum opus του σημαντικού αυτού διανοούμενου του 20ού αιώνα, που αφιέρωσε μεγάλο μέρος της ζωής του στη σχετική ιστορική έρευνα και στη λαϊκή διάδοσή της.

Η έκδοση αυτή αναμφίβολα συμπίπτει με μια περίοδο αυξημένου ενδιαφέροντος για την Ελληνική Επανάσταση, για τα αίτιά της, για τα πραγματικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν σε αυτήν και για τα αποτελέσματά της. Στην πραγματικότητα, όμως, είναι ο τελευταίος μέχρι σήμερα καρπός της προσωπικής φιλίας των αδελφών Ζαχαρόπουλων με τον Φωτιάδη ήδη από τη δεκαετία του 1960 και εκπλήρωση της επιθυμίας του ένθερμου δημοτικιστή συγγραφέα να ξανακυκλοφορήσει το έργο του στο μονοτονικό σύστημα (εξαιρουμένων των παραθεμάτων από τις πηγές της εποχής). Γι’ αυτό κιόλας, ως γνωστόν, έχουν ήδη προηγηθεί από τον Ζαχαρόπουλο οι κυκλοφορίες άλλων ιστορικών έργων του Φωτιάδη, όπως Καραϊσκάκης, Κανάρης, Κολοκοτρώνης, Μεσολόγγι, Όθωνας: Η μοναρχία και Όθωνας: Η έξωση.

Ο Δημήτρης Φωτιάδης συγκεντρώνει μερικά μοναδικά χαρακτηριστικά ως ιστορικός της Επανάστασης. Πρώτον, γεννήθηκε στη Μικρά Ασία και έζησε μέσα στα έθιμα και τη νοοτροπία της καταρρέουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Δεύτερον, αν και αναμφίβολα άνθρωπος των γραμμάτων, βρέθηκε μέσα στη φωτιά του πεδίου της μάχης ως εθελοντής στον Μικρασιατικό Πόλεμο, γνώρισε τη μυρωδιά της καμένης σάρκας και τον δόλο των στρατηγημάτων. Τρίτον, αν και με βαθύτατο ενδιαφέρον για την εθνική ιστορία, οι αριστερές του πεποιθήσεις, που μάλιστα έγιναν αιτία να βρεθεί εξόριστος στον Άη Στράτη, τον αποστασιοποίησαν από το εθνικιστικό, «αγιολογικό» αφήγημα και τον ώθησαν στην αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας, άσχετα από τις δυσάρεστες πτυχές της και τις βαριές σκιές της σε πολλά ιδρυτικά μέλη της καθεστηκυίας τάξης του νεοελληνικού κράτους. Αυτή του η αναζήτηση την ίδια στιγμή σήμαινε πως δεν θα δίσταζε, σε αρκετά σημεία, να διαφωνήσει ανοιχτά με άλλους αριστερούς, όπως λόγου χάρη ο Κορδάτος, και ως εκ τούτου ο Φωτιάδης προσφέρει ένα έργο που, σίγουρα, δεν είναι κομματικά στρατευμένο. Τέταρτον, αν και διεξοδικός στην έρευνά του, με συνεχείς αναφορές στις πηγές, ο λόγος του είναι πιστά λαϊκός και λογοτεχνικός, ικανός να αναπαραγάγει την ατμόσφαιρα, να αναστήσει μια ολόκληρη εποχή στον νου του αναγνώστη, χωρίς να απαιτεί προϋπάρχουσες γνώσεις ή να κουράζει.

Ένα διαφωτιστικό παράδειγμα της ακρίβειας και της δροσιάς του λόγου του Φωτιάδη θα μπορούσε να είναι το ξεκίνημα του β’ τόμου (χωρίς τις υποσημειώσεις):

O Παπαφλέσσας είναι, αναμφισβήτητα, μια από τις πιο καταπληκτικές μορφές του Εικοσιένα – τρελόπαπας, μπουρλοτιέρης ψυχών, γυναικάς, ήρωας, γλεντζές και μάρτυρας. Είχε και το θεό και το διάβολο μέσα του. Άλλοτε φόραγε καλυμμαύχι κι άλλοτε περικεφαλαία. Γεννήθηκε γύρω στα 1788 στην Πολιανή της Μεγαλόπολης. Ο πατέρας του, ο Δημήτρης Δικαίος, παντρεύτηκε δυο φορές κι απόχτησε εικοσιοχτώ παιδιά. Ο Γρηγόρης – Γιώργης ήταν το «κατά κόσμον» όνομά του πριν φορέσει το ράσο – στάθηκε το στερνοπαίδι της φαμελιάς.

Το γιατί στους Δικαίους δόθηκε το παρατσούκλι Φλεσσαίοι, που μ’ αυτό απoθανατίστηκε ο Γρηγόρης, δεν είναι ξεκαθαρισμένο.

Τα γράμματα, που δεν του πολυάρεσαν, τα έμαθε στο καλύτερο τότε διδαχτήριο του Μοριά, στη Δημητσάνα. Αφού το μισοξεσκόλισε, διάλεξε τον πιο αντίθετο στο χαραχτήρα του δρόμο· γίνηκε καλόγερος στο μοναστήρι Παναγίτσα της Βελανιδιάς, σιμά στην Καλαμάτα.

Ο Γρηγόρης καλόγερος! Το σκάνδαλο και η ανυπακοή στο μοναστήρι! Γύρεψε να τον συμμορφώσει ο επίσκοπος της Μονεμβασιάς. Τον έβρισε ο καλόγερος, παράτησε την Παναγίτσα και τράβηξε στη μονή της Ρεκίτσας, στα σύνορα Μυστρά και Λεονταριού. Κι ακολούθησαν άλλα μεγαλύτερα κατορθώματά του.

«Τι ψευτιές μάς δασκάλεψαν στα σκολειά; Και πόσο αργά – ας είναι καλά – έρχονται οι αληθινοί άνθρωποι να πουν την αλήθεια».

Στη συνέχεια ο Φωτιάδης περιγράφει τη διαδρομή του Παπαφλέσσα, το πώς έγινε μέλος της Φιλικής Εταιρείας, πώς ανέλαβε να ταξιδέψει στην Πελοπόννησο για να πείσει τους τοπικούς άρχοντες να ξεσηκωθούν και πόσο επιφυλακτικοί στάθηκαν αυτοί απέναντί του. Επ’ αυτού μάλιστα επισημαίνει:

Ίσαμε πριν από λίγα χρόνια πολλοί υποστήριζαν πως οι Δεληγιανναίοι με προθυμία δέχτηκαν τα όσα τους πρότεινε ο Παπαφλέσσας. Μερικοί, μάλιστα, όπως ο Σπύρος Μελάς, δε δίστασαν να ονομάσουν τη συνάντηση αυτή «μυστικὸ δεῖπνο» της επανάστασης. Η δημοσίεψη, όμως, το 1957 των ανέκδοτων ως τότε Απομνημονευμάτων του Κανέλλου Δεληγιάννη σάρωσε την τέτοια αβάσιμη γνώμη. Να τι γράφει γκρεμίζοντας το θρύλο:

«Τὸν εἴπομεν (στον Παπαφλέσσα) ὅτι ἡμεῖς μὲ τοὺς ἐδικούς σου λόγους καὶ μὲ τοῦ Ὑψηλάντη τὰ ὀνειροπολήματα καὶ μὲ τὰς ξηρὰς καὶ ἀνυπάρκτους ὑποσχέσεις δὲν εἴμεθα ἀνόητοι, μήτε ἀπελπισμένοι νὰ καταστρέψωμεν τὴν πατρίδα μας, μήτε πλανῆται, ὡσὰν ἐσᾶς, καὶ ἂν ἀποφασίσωμεν νὰ κάμωμεν τὴν ἐπανάστασιν, θὰ σκεφθῶμεν σοβαρῶς καὶ θὰ τὴν κάμωμεν ἡμεῖς, χωρὶς τὰς ἐδικάς σας ἀνυπάρκτους ὑποσχέσεις […]. Ἀλλὰ μήτε πάλιν περιμένομεν ἀπό σᾶς – ὁποὺ δὲν ἔχετε ἓν δένδρον νὰ σᾶς κρεμάσουν, μήτε τίποτε, νὰ μᾶς ὁδηγήσητε – ἐπειδὴ καὶ ἡμεῖς ἔχομεν πολυμελεῖς οἰκογενείας, πλούτη, μεγάλας ἰδιοκτησίας καὶ πᾶσαν εὐδαιμονίαν καὶ δὲν ἀποφασίζομεν νὰ κρεμάσωμεν τὴν τύχην τῆς πατρίδος, τῶν οἰκογενειῶν καὶ συγγενῶν μας μὲ ἀπερισκεψίαν εἰς τὰς ἐδικάς σας παραφορὰς καὶ ἀνοησίας».

Και τέλος ο Κανέλλος Δεληγιάννης ονομάζει τον Παπαφλέσσα «ἀσήμαντον» και «ἀγύρτην παλιοκαλόγηρον».

Αυτή είναι μία από τις πολλές περιπτώσεις που ο Φωτιάδης ανασκεύασε το κυρίαρχο αφήγημα – και σίγουρα όχι η πιο δυσάρεστη. Ο Φωτιάδης είχε δηλώσει ξεκάθαρα τις προθέσεις του, όταν στην αρχή του α’ τόμου έγραφε με μεγάλα γράμματα τη ρήση του Διονύσιου Σολωμού: «Τὸ ἔθνος πρέπει νὰ μάθει νὰ θεωρεῖ ἐθνικὸ ὅ,τι εἶναι ἀληθινό». Η λαϊκά προσιτή έρευνα του Φωτιάδη προκάλεσε τέτοιον σεισμό από το ξεκίνημά της τη δεκαετία του 1950, ώστε ο Νίκος Καζαντζάκης να πει: «Τι ψευτιές μάς δασκάλεψαν στα σκολειά; Και πόσο αργά – ας είναι καλά – έρχονται οι αληθινοί άνθρωποι να πουν την αλήθεια».

Στο ίδιο πλαίσιο, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ο τρόπος με τον οποίο ο Φωτιάδης διαχειρίζεται τις αμφιλεγόμενες περιπτώσεις, όπως λόγου χάρη την πολιτεία του Αλή Πασά, του Οδυσσέα Ανδρούτσου ή του Ιωάννη Καποδίστρια, όπου καταθέτει, πέρα από το διαθέσιμο πρωτογενές υλικό και την προσωπική του άποψη, τις αντιφάσκουσες εκτιμήσεις των άλλων ιστορικών, ώστε να αφήσει, όσο γίνεται, το τελικό συμπέρασμα στον ίδιο τον αναγνώστη.

Το χρονικό εύρος του τετράτομου έργου αρχίζει από την άλωση της Κωνσταντινούπολης και φτάνει μέχρι και τη δολοφονία του Καποδίστρια. Το θεματικό βάθος του περιλαμβάνει την ανάλυση της έννοιας της νεοελληνικής ταυτότητας, τον ρόλο του Διαφωτισμού, τις πολιτικές, θρησκευτικές και κοινωνικές δυνάμεις, τοπικά και διεθνώς, που άλλοτε επιτάχυναν και άλλοτε επιβράδυναν τις εξελίξεις. Σε πολλά σημεία παρουσιάζονται βαρυσήμαντα κείμενα (επιστολές, διακηρύξεις κ.λπ.) της εποχής, που φωτίζουν καλύτερα την εικόνα μας. Στο τέλος του τέταρτου τόμου υπάρχει χρονολογικός πίνακας των γεγονότων, γλωσσάρι των όρων της εποχής, ευρετήριο ανθρωπωνυμιών και τοπωνυμιών και η απέραντη θεματικά ταξινομημένη βιβλιογραφία.

Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί πως αναπόσπαστο συμπλήρωμα του καλοδουλεμένου κειμένου του Φωτιάδη είναι η ανανεωμένη, εξαιρετικά πλούσια εικονογράφηση, τετράχρωμη και μονόχρωμη, από χάρτες, ζωγραφικούς πίνακες, γκραβούρες και φωτογραφίες που ζωντανεύουν τα πρόσωπα, τα αντικείμενα, τα περιστατικά και τις τοποθεσίες της υπό εξέταση περιόδου.

Το συνολικό αποτέλεσμα είναι, πράγματι, κάτι σαν «εγκυκλοπαίδεια» του 1821, που είναι αδύνατον να αγνοήσει όποιος ενδιαφέρεται για την ιστορία της νεότερης Ελλάδας.

Ο Χρήστος Καφτεράνης είναι διδάκτορας Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών.

Η Επανάσταση του 1821 – Τόμος α’
Η πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Το νεοελληνικό έθνος, ο Διαφωτισμός, η Φιλική Εταιρεία, ο Αλήπασας, Η επανάσταση στη Μολδοβλαχία
Δημήτρης Φωτιάδης
Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος
σ. 776
ISBN: 978-960-208-871-5
Τιμή: 30,00€





Η Επανάσταση του 1821 – Τόμος β’
Στ’ άρματα. Δύσκολες ώρες. Γενικεύεται ο Αγώνας. Ο Αγώνας στη θάλασσα. Το πάρσιμο της Τριπολιτσάς. Το Εικοσιένα και η Ευρώπη. Η πρώτη κυβέρνηση. Κορύφωμα. Ο πρώτος εμφύλιος σπαραγμός. Ο αγώνας του 1823. Η Ελλάδα και ο Μπάιρον. Το τέλος του πρώτου εμφύλιου σπαραγμού. Οι συμφορές
Δημήτρης Φωτιάδης
Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος
σ. 736
ISBN: 978-960-208-872-2
Τιμή: 30,00€





Η Επανάσταση του 1821 – Τόμος γ’
Μεγαλωσύνες και αθλιότητες. Ο Ιμπραήμ στο Μοριά. Ο αγώνας στη θάλασσα. Το δράμα του Αντρούτσου. Μεσολόγγι. Η εξωτερική πολιτική. Κρίσιμες ώρες. Η εκστρατεία του Καραϊσκάκη. Η συμφορά. Το προσκύνημα στο Μοριά. Η ναυμαχία του Ναβαρίνου
Δημήτρης Φωτιάδης
Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος
σ. 688
ISBN: 978-960-208-873-9
Τιμή: 30,00€





Η Επανάσταση του 1821 – Τόμος δ’
Δημήτρης Φωτιάδης
Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος
σ. 784
ISBN: 978-960-208-874-6
Τιμή: 31,00€

Twitter