Κωνσταντίνα Κάλφα: «Αυτοστέγαση, τώρα!»

Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η ελληνική κυβέρνηση αντιμετώπισε το πρόβλημα της στέγασης μερίδας Ελλήνων που είχαν χάσει τα σπίτια τους κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Όταν ξέσπασε ο Εμφύλιος, το πρόβλημα εντάθηκε καθώς χιλιάδες πολίτες από ορεινές και ημιορεινές περιοχές μετακινήθηκαν αναγκαστικά από τις εστίες τους σε αστικά κέντρα και κωμοπόλεις, εξαιτίας των μαχών ανάμεσα στον Δημοκρατικό Στρατό και τον τακτικό στρατό.

Οι «συμμοριόπληκτοι» ή «ανταρτόπληκτοι» έτυχαν της πρόνοιας του κράτους το οποίο, με τη βοήθεια των Αμερικανών, αποφάσισε το 1947 να ξεκινήσει πρόγραμμα στέγασης, το πρώτο μεταπολεμικό, μαζικό πρόγραμμα παροχής βοήθειας των ΗΠΑ σε μια χτυπημένη από τον πόλεμο χώρα. Μάλιστα, το στεγαστικό εκείνο πρόγραμμα αποτέλεσε ένα πείραμα, η επιτυχία του οποίου ώθησε τους Αμερικανούς, που το είχαν σχεδιάσει, χρηματοδοτήσει και σε μεγάλο βαθμό επιβλέψει, να το μεταφέρουν και σε άλλες περιοχές του πλανήτη. Το πρόγραμμα αυτό είχε μια ιδιαιτερότητα που το καθιστούσε πρωτοποριακό, και αυτή την ιδιαιτερότητά του μελέτησε και αναλύει στο υπέροχο αυτό ιστορικό-αρχιτεκτονικό δοκίμιο η Κωνσταντίνα Κάλφα, ιστορικός της αρχιτεκτονικής, μεταδιδακτορική ερευνήτρια στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ και διδάσκουσα στο Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης στην ΑΣΚΤ.

Κάν’ το μόνος σου, στο περίπου

Ενώ στην υπόλοιπη Ευρώπη η στέγαση των καθημαγμένων από τους πολέμους πληθυσμών αντιμετωπίστηκε με κρατικά οικιστικά προγράμματα που οικοδομούσαν και παρέδιδαν έτοιμες κατοικίες στους πολίτες, στην Ελλάδα η κυβέρνηση μέσω του Υπουργείου Ανοικοδόμησης και με τη βοήθεια των ΗΠΑ και του περιβόητου Σχεδίου Μάρσαλ εφάρμοσε ένα πρωτοποριακό σχέδιο. Στην ιστορία έμεινε να αποκαλείται «Aided Self Help Housing», δηλαδή «υποστηριζόμενη αυτοβοήθεια στη στέγαση». Τα σπίτια που φτιάχνονταν μέσω του προγράμματος αυτού ήταν πιο ακριβά και λιγότερο ποιοτικά από τα ετοιμοπαράδοτα σπίτια, ήταν όμως οικίες τις οποίες έχτιζαν οι ίδιοι οι δικαιούχοι, οι κάτοικοι δηλαδή των περιοχών που είχαν προηγουμένως εκκενωθεί εξαιτίας του Εμφυλίου. Τα οικοδομικά υλικά προσφέρονταν –συνήθως σε δόσεις– από τους Αμερικανούς σε πολίτες που είχαν χαρακτηριστεί «συμμοριόπληκτοι» και η διανομή τους επιβλεπόταν από τοπικές επιτροπές αποτελούμενες από νομάρχες, προέδρους κοινοτήτων, ιερείς, δασκάλους κ.ά. Οι ίδιες αρχές επέβλεπαν τη διαδικασία της ανέγερσης των σπιτιών στο πλαίσιο του προγράμματος αυτοστέγασης.

Το σπίτι γινόταν σύμβολο της καπιταλιστικής ευημερίας.

Στόχος του δοκιμίου της Κ. Κάλφα δεν είναι μόνο να παρουσιάσει αυτή τη σημαντική όσο και αθέατη πτυχή της μετεμφυλιακής περιόδου, αλλά να συνδέσει την αυτοστέγαση με το μετεμφυλιακό καθεστώς στην Ελλάδα και τη χώρα μας με τον αμερικανικό παράγοντα, αναδεικνύοντας τον τρόπο με τον οποίο οι ΗΠΑ παρεμβαίνουν κι επηρεάζουν την Ελλάδα την κρίσιμη περίοδο 1947-1951, όπου διαρκεί το συγκεκριμένο στεγαστικό πρόγραμμα. Η Κάλφα εντάσσει την αυτοβοήθεια για τη στέγαση στο πλαίσιο της αμερικανικής οικονομικής πολιτικής μετά τον πόλεμο στην Ελλάδα, παρουσία η οποία έχει εκτός της στέγασης άλλους δύο πυλώνες: τις άμεσες ιδιωτικές επενδύσεις και την απελευθέρωση του εμπορίου.

Αυτοστέγαση σημαίνει… καπιταλισμός

Όπως επισημαίνει η ερευνήτρια, το να φτιάχνει κανείς μόνος του το σπίτι όπου θα ζήσει, είναι μια πανάρχαια, πανανθρώπινη ανάγκη. Στην περίπτωση όμως της μετεμφυλιακής Ελλάδας, αυτή η ανάγκη κανονικοποιείται, προωθείται με απόλυτη οργάνωση από το ίδιο το κράτος και, εν τέλει, θεωρητικοποιείται ως ο μόνος τρόπος για να κερδίσουν οι άνθρωποι και πάλι τις κατεστραμμένες από τους πολέμους ζωές τους.

Όπως εξηγεί η Κ. Κάλφα, οι ΗΠΑ δεν «διαφήμιζαν» την παρουσία τους εδώ, αλλά μέσω του προγράμματος, την υλοποίηση του οποίου είχε αναλάβει ο διάσημος Έλληνας αρχιτέκτονας, πολεοδόμος και πολιτικός Κωνσταντίνος Δοξιάδης (υφυπουργός Ανοικοδόμησης μετά την Κατοχή, μόνιμος υφυπουργός στο Υπουργείο Συντονισμού από το 1948 μέχρι το 1950), οι Αμερικανοί προωθούσαν την ιδέα του «ελεύθερου κόσμου», ο οποίος σε αντίθεση με τον κομμουνισμό έδινε την ευκαιρία στους ανθρώπους να φτιάξουν τα σπίτια τους και μέσω αυτών ένα καλύτερο μέλλον για τους ίδιους και τα παιδιά τους.

Το πρόγραμμα της αυτοστέγασης, λοιπόν, ως ένα πρωτόγνωρο ελληνικό πείραμα, δημιουργούσε δεσμούς συνεργασίας κι εμπιστοσύνης ανάμεσα στον (πάμφτωχο) λαό και το (ανήμπορο) κράτος, ενώ ταυτόχρονα αποτελούσε το μάθημα «δυτικής δημοκρατίας», αποταμίευσης και πίστης στην ατομική ιδιοκτησία: Το σπίτι γινόταν σύμβολο της καπιταλιστικής ευημερίας. Δεν είναι τυχαίο ότι οι Αμερικανοί υπεύθυνοι, 12 χρόνια μετά το πέρας του προγράμματος, σε διεθνές συνέδριο το 1963, κάνουν λόγο για μια ευρεία νίκη επί του κομμουνισμού μέσω των προγραμμάτων «υποστηριζόμενης αυτοβοήθειας στη στέγαση».

Η καταραμένη αντιπαροχή

Η Κ. Κάλφα αναφέρεται και στο φαινόμενο της αντιπαροχής, μια μείζονα πολιτική επιλογή για την οποία ήδη διεξάγει έρευνα στο Πολυτεχνείο κι ελπίζουμε σύντομα να δούμε ένα σχετικό βιβλίο από την ίδια – εδώ περιορίζεται στο να αναφέρει πως η μετάβαση από το σύστημα της αυτοστέγασης, που εμπόδιζε την εγκατάλειψη της υπαίθρου, στην αντιπαροχή, οδήγησε σε αντίστροφη, καταστροφική κίνηση πληθυσμών από την ύπαιθρο προς τις πόλεις.

Σύμφωνα με τη συγγραφέα, οι ρίζες του προβλήματος της αντιπαροχής βρίσκονται στο ΚΗ’ Ψήφισμα του 1947 –σύλληψη του Κ. Δοξιάδη–, που αφορά την ιδιωτική ανοικοδόμηση. Ο Δοξιάδης, αντιλαμβανόμενος ότι το κράτος δεν θα μπορέσει να βοηθήσει οικονομικά τους Έλληνες να ξαναχτίσουν/επισκευάσουν τις κατεστραμμένες οικίες τους, προωθεί ένα οικοδομικό μπαράζ που στόχευε στην παραγωγή (εθνικού) πλούτου και την ανόρθωση της (συνολικής) ελληνικής οικονομίας. Η συγγραφέας συνδέει μάλιστα την πολιτική του Δοξιάδη με την πασίγνωστη έκθεση του τραπεζίτη Κυριάκου Βαρβαρέσου ο οποίος, όπως είναι γνωστό, πρότεινε στις αρχές της δεκαετίας του 1950 να εγκαταλειφθεί η βαριά βιομηχανία στη χώρα μας και να τονωθεί η κατασκευή κατοικιών, όχι μόνο ως μια οικονομική διέξοδος σε ατομικό και εθνικό επίπεδο, αλλά και ως ένα καίριο πλήγμα ενάντια στις κομμουνιστικές ιδέες.

Στο υπέροχο βιβλίο της Κ. Κάλφα, στο οποίο υπάρχει και πλούσιο φωτογραφικό υλικό από μεγάλα ελληνικά αρχεία, παρουσιάζονται και οι κοινωνικές παράμετροι των προγραμμάτων αυτοστέγασης, καθώς η επιστροφή των «ανταρτόπληκτων» στα χωριά τους από τα αστικά κέντρα μετά το 1949 συνοδεύτηκε από σημαντικές αλλαγές στον τρόπο ζωής στα νεόκτιστα σπίτια τους: τα δωμάτια χωρίζονται και δεν κοιμούνται πλέον όλοι οι ένοικοι μαζί, τα ζώα απομακρύνονται από τους ανθρώπους σε δικούς τους χώρους, οικιακές συσκευές παίρνουν τη θέση τους στις κουζίνες κ.ά. Ο καπιταλισμός είχε νικήσει!

kalfa konstantina Το πρόγραμμα «Aided Self Help Housing» ξεκίνησε το 1947 κι ολοκληρώθηκε τον Ιανουάριο του 1951, όταν οι ΗΠΑ, αντιλαμβανόμενες ότι ο Εμφύλιος έχει λήξει με ολοκληρωτική νίκη τους, το διακόπτουν και στρέφουν το ενδιαφέρον τους σε άλλα σημεία του πλανήτη που επιθυμούν διακαώς τη… σωτηρία τους. Ο Πόλεμος στην Κορέα έχει ξεκινήσει…