Francis Fukuyama: «Ταυτότητα»
Το Σαββατοκύριακο 29-30 Αυγούστου πραγματοποιήθηκαν σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις μαζικές διαμαρτυρίες πολιτών ενάντια στα μέτρα που έχουν ληφθεί από τα κράτη για την αντιμετώπιση του κορονοϊού. Αν και στις διαμαρτυρίες αυτές συμμετείχαν πολίτες από ευρύ ιδεολογικοπολιτικό φάσμα, αριθμητικά κυριάρχησαν οι ακροδεξιοί, οι οποίοι βλέπουν πίσω από τα μέτρα μια παγκόσμια συνωμοσία με στόχο τον έλεγχο κυβερνήσεων και κομμάτων, κοινωνιών και πολιτών, συνειδήσεων και αξιών. «Say No To Tyranny – Covid Is Α Lie» (πείτε όχι στην τυραννία – ο κορονοϊός είναι ένα ψέμα) ήταν ένα από τα συνθήματα στο Λονδίνο, «Masks Are Muzzles» (οι μάσκες είναι φίμωτρα) ήταν ένα άλλο. Στη Γερμανία, οι ακροδεξιοί επιχείρησαν να εισβάλουν στο Κοινοβούλιο.
Θυμός και εσωτερικός εαυτός
Δεν γνωρίζουμε πόσοι από τους διαδηλωτές του anti-mask διήμερου διάβασαν το βιβλίο του Φουκουγιάμα, το οποίο αναφέρεται στο ζήτημα του θυμού που νιώθουν όσοι θεωρούν ότι απειλούνται πολιτισμικά και εθνοτικά. Το σίγουρο είναι ότι ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας, πανεπιστημιακός καθηγητής, συγγραφέας και πρώην πολιτικός παράγοντας των ΗΠΑ, έχει μελετήσει σε βάθος τη συμπεριφορά των πολιτών στις αστικές δημοκρατίες της Δύσης κι έχει εντρυφήσει σε αυτό ακριβώς που εξέφρασαν οι διαδηλωτές του anti-mask διημέρου: τον θυμό τους.
Ο Φράνσις Φουκουγιάμα, αστός διανοητής που έγινε γνωστός με ένα βιβλίο στο οποίο δεν προέβλεπε το τέλος της ιστορίας, αν και είχε τίτλο Το τέλος της ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος (μτφρ. Αχιλλέας Φακατσέλης, Εκδοτικός Οίκος Α.Α. Λιβάνη, 1993), είναι προβληματισμένος από την ποιότητα της σύγχρονης δημοκρατίας. Είναι επίσης ανήσυχος για την άνοδο των φονταμενταλιστών. Το βιβλίο του είναι ένα καλογραμμένο δοκίμιο, στο οποίο εξετάζει το γιατί η ταυτότητα αναδείχθηκε σε κυρίαρχη πολιτική έννοια τις τελευταίες δεκαετίες, τι ακριβώς βρίσκεται πίσω και κάτω από αυτήν και, εν τέλει, πώς η Δύση του ορθολογισμού, της ανεκτικότητας, του φιλελευθερισμού και της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας μπορεί και πρέπει να ελιχθεί μέσα στο ναρκοπέδιο που της έχουν στήσει οι ιδεολογικοπολιτικοί αντίπαλοί της. Ο Ούγγρος Όρμπαν, ο Τραμπ, ο Ερντογάν, ο Πούτιν, ο φρενοβλαβής Ντουτέρτε των Φιλιππίνων κ.ά.
Το δοκίμιο ξεκινάει με μια απρόβλεπτη ανάλυση του Φουκουγιάμα για τα κινήματα διαμαρτυρίας των τελευταίων ετών που, αν και τόσο διαφορετικά μεταξύ τους σε φρασεολογία και ακτιβισμό, έχουν στη βάση τους τον θυμό. Τι είναι όμως ο θυμός; Σύμφωνα με τον συγγραφέα, είναι το μέρος της ανθρώπινης ψυχής που ζητάει την αναγνώριση. Εκεί είναι ριζωμένη η έννοια της ταυτότητας, η οποία σήμερα έχει αναχθεί σε κυρίαρχη διάσταση της πολιτικής. Τι είναι όμως ταυτότητα; Σύμφωνα με τον Φουκουγιάμα, είναι η πίστη των ανθρώπων ότι υπάρχει ένας εσωτερικός εαυτός ο οποίος διαφέρει από τον εξωτερικό, αυτόν που είναι ορατός στους τρίτους. Όταν αυτός ο εσωτερικός εαυτός δεν γίνεται αντιληπτός, όταν δεν γίνεται σεβαστός, ακόμα χειρότερα, όταν ταπεινώνεται, τότε ο άνθρωπος θυμώνει. Η μνησικακία απέναντι σε ταπεινώσεις αποτελεί φοβερή δύναμη, τόσο σε δημοκρατίες όσο και σε απολυταρχίες.
Όταν αυτός ο εσωτερικός εαυτός δεν γίνεται αντιληπτός, όταν δεν γίνεται σεβαστός, ακόμα χειρότερα, όταν ταπεινώνεται, τότε ο άνθρωπος θυμώνει.
Θεωρητική τεκμηρίωση
Ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας, ο Λούθηρος (που πρώτος αναγνώρισε τη σημασία που έχει ο εσωτερικός εαυτός) είναι οι φιλόσοφοι στους οποίους καταφεύγει ο Φουκουγιάμα προκειμένου να αναλύσει τον εσωτερικό εαυτό, αλλά και να ψηλαφήσει τη φοβερή δύναμη που κινητοποιεί ο θυμός. Τη δύναμη που, δυστυχώς κατά την άποψή του, αγνόησαν οι κορυφαίοι διανοητές του νεωτερισμού.
Ο Φουκουγιάμα εξηγεί ότι οι θεμελιωτές του φιλελευθερισμού (Χομπς, Λοκ, Ρουσό, Καντ, Στιούαρτ Μιλ κ.ά.), την εποχή που διατύπωναν τις θεωρίες τους, θεωρούσαν δεδομένα τα σύνορα μεταξύ των κρατών, όπως θεωρούσαν δεδομένους και τους λαούς που ζούσαν εντός των συνόρων εκείνων. Με αποτέλεσμα να μας έχουν κληροδοτήσει λίγα για το πώς αντιλαμβάνονταν τη δημιουργία κι επιβίωση των εθνοτικών κρατών.
Ο Φουκουγιάμα βρίσκεται απέναντι τόσο σε εκείνους που επιθυμούν την ενδυνάμωση του εθνοτικού χαρακτήρα των κρατών και πιστεύουν στην πρωτοκαθεδρία των πολιτικών ταυτότητας, όσο και σε εκείνους που οραματίζονται μια κοινωνία χωρίς σύνορα. Για τους πρώτους θεωρεί ότι κινητοποιούν ένστικτα διαχωρισμού και οδηγούν σε διαδικασίες αποκλεισμού, ενώ απορρίπτει το μοντέλο που κηρύττουν οι δεύτεροι, την αντικατάσταση δηλαδή των υπαρχουσών δομών διακυβέρνησης με πιο διεθνοποιημένους φορείς, διότι κατά την άποψή του δεν έχει βρεθεί ακόμα ο τρόπος λογοδοσίας φορέων αυτών στα μέλη τους. Ταυτόχρονα, απορρίπτει τόσο την αριστερή αντίληψη περί ταυτότητας (ότι δηλαδή η ταυτότητα των σύγχρονων κοινωνιών είναι η ίδια η ποικιλομορφία τους και ότι η ενοποίηση των κοινωνιών πραγματοποιείται μέσα από την ανομοιογένεια), όσο και τον σκληρό δεξιό πυρήνα (ότι δηλαδή η ταυτότητα διαμορφώνεται μέσα από τη φυλή, τη γλώσσα και τη θρησκεία).
Κράτη υπό διάλυση
Το βιβλίο του Φουκουγιάμα δεν είναι όμως μια ψυχρή θεωρητική πραγματεία αλλά ένα φλογερό πολιτικό δοκίμιο, επομένως οι αναφορές του σε διάφορες σύγχρονες εστίες θυμού στον κόσμο είναι συνεχείς. Αναφέρεται στα υπό διάλυση κράτη και τον ρόλο των εθνοτικών/ταυτοτικών μαχών που προκάλεσαν την κατάρρευσή τους (Συρία, Υεμένη, Λιβύη κ.ά.) και σε χώρες που ο εθνοθρησκευτικός διχασμός εκφράζεται μέσα από την (αιματηρή) εναλλαγή ένοπλων φατριών στην εξουσία, με στόχο τη λεηλασία της χώρας και το ξεπάστρεμα των άλλων «ταυτοτήτων» (Κένυα, Νιγηρία κ.ά.).
Η Ελλάδα δεν θα μπορούσε να λείπει από το βιβλίο του Φουκουγιάμα, αν και δεν της αφιερώνει παρά μερικές αράδες: τυπική η περιγραφή της κατάστασης στη χώρα μας, ξεκινάει από τον υπερδανεισμό μας για 30 χρόνια, περνάει από την –κατά την άποψή του– αυστηρή τήρηση της γερμανικής νομιμότητας, για να καταλήξει στην οικονομική καταστροφή μας εξαιτίας των μέτρων που υποτίθεται ότι θα έκαναν καλά τον «ασθενή».
Ο Φουκουγιάμα δεν είναι ούτε εθνικιστής αλλά ούτε διεθνιστής. Ούτε τον τοίχο στα σύνορα με το Μεξικό θέλει, ούτε με τους «No Borders» συντάσσεται και, όπως συμβαίνει συνήθως στα βιβλία του, έγνοια του είναι η προστασία της 
φιλελεύθερης δημοκρατίας. Ο ίδιος κλίνει προς το μοντέλο των εθνοτικά ομογενοποιημένων σκανδιναβικών κοινωνιών. Πεποίθησή του είναι ότι η ισχυρή αλλά υγιής εθνική ταυτότητα σε κάθε χώρα είναι υπέρ του φιλελευθερισμού. Σε τι συνίσταται μια τέτοια ταυτότητα; Στη διατήρηση ισχυρών δικτύων κοινωνικής ασφάλειας, την κοινωνική εμπιστοσύνη, την προσήλωση στο δημόσιο συμφέρον και τη συμμετοχή όλων στην αναπτυξιακή προσπάθεια που σχεδιάζει η κεντρική εξουσία. Καμία σχέση με τους θυμωμένους «ψεκασμένους» του Βερολίνου…
Ταυτότητα
Η απαίτηση για αξιοπρέπεια και η πολιτική της μνησικακίας
Francis Fukuyama
Μετάφραση: Σταύρος Β. Γαβαλάς
Εισαγωγή: Γιώργος Λ. Ευαγγελόπουλος
Επιμέλεια: Ανδρομάχη Σπανού
Ροπή
286 σελ.
ISBN 978-618-5289-42-3
Τιμή €18,02
