Μαίρη Μάντζιου: Σοφοκλέους «Ηλέκτρα»
Ο χρόνος τρέχει στο παρελθόν για να δείξει την πρώτη αρχή ενός κεντρίσματος που γονιμοποιήθηκε χρόνια μετά. Η –καθηγήτρια σήμερα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων– Μαίρη Μάντζιου καταθέτει στις πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες, στα χέρια των φοιτητών της και των ενδιαφερόμενων για το είδος αναγνωστών της, τη δική της μετάφραση, με όλα τα συνεπαγόμενα –Εισαγωγή, Κείμενο, Σχόλια– της εμβληματικής Ηλέκτρας του Σοφοκλέους, που μικρό κορίτσι πρωτοείδε στο αρχαίο θέατρο της Δωδώνης με την Ασπασία Παπαθανασίου σε σκηνοθεσία Δημήτρη Ροντήρη. Ειρήσθω εν παρόδω ότι η παράσταση αυτή είχε καταχωρισθεί στο ιστορικό αρχείο του BBC.
Η Μαίρη Μάντζιου είναι πτυχιούχος του Τμήματος Κλασικών Σπουδών της παλαιάς Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Λονδίνου (University College London). Έχει πλούσιο ερευνητικό έργο και έχει δημοσιεύσει μελέτες για την αρχαία ελληνική τραγωδία, το αρχαίο ελληνικό θέατρο και την αρχαία ελληνική υμνογραφία. Έχει μεταφράσει στην ελληνική την έκδοση του Βρετανικού Μουσείου, Richard Green – Eric Handley, Images of the Greek Theatre (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1996).
Η Ηλέκτρα είναι ένα δυσερμήνευτο έργο, κατά τη μαρτυρία επιφανών δημιουργών, είτε λόγω της απόκλισης από τον μύθο είτε λόγω των πολλών κριτικών προβλημάτων και δυσκολιών που πηγάζουν από τη φθορά των χειρογράφων. Παράλληλα, προκύπτουν πολλά ηθικά προβλήματα, εφόσον οι «αμφιλογίες», οι «εντάσεις», τα «ηθικά δίπολα» απαιτούν «εξονυχιστική εξέταση της γλώσσας του δράματος».
Η παρούσα έκδοση περιλαμβάνει αντικριστά το πρωτότυπο κείμενο και τη μετάφρασή του, με έμφαση όχι στην «κατά λέξη» μετάφραση, αλλά στην «κατανόηση της γλώσσας και του ύφους, του νοήματος και της σκέψης σε σχέση με τα συμφραζόμενα».
Η δολοφονία του Αγαμέμνονος από τον Αίγισθο αναφέρεται στην Οδύσσεια και σε διάφορους μύθους, αλλά όχι πάντοτε με τη συνεργασία της Κλυταιμήστρας. Η δολοφονία στη συνέχεια του Αιγίσθου από τον Ορέστη θεωρείται «πράξη ηρωική, χωρίς ηθικές συνέπειες». Στους Νόστους όμως αναφέρεται και η δολοφονία της Κλυταιμήστρας, με τη συμμετοχή του Πυλάδη. Την Ηλέκτρα τη βρίσκουμε πρώτη φορά στον Γυναικών κατάλογο του ψευδο-Ησιόδου. Γενικώς η μεταφράστρια της σοφόκλειας τραγωδίας ερευνά τους μύθους πίσω από τον συγκεκριμένο δραματοποιημένο μύθο, πού και πότε πρωτοεμφανίζονται τα πρόσωπα και με ποιους ρόλους. Η Ηλέκτρα είναι η ηρωίδα στην ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη καθώς και στις Χοηφόρους του Αισχύλου, στην τριλογία Ορέστεια. Στη συνέχεια, η Μάντζιου θα μελετήσει σχολαστικά τα «κατά ποσόν» μέρη της τραγωδίας, θα σχολιάσει διεξοδικά τα αποσπάσματα, θα παρατηρήσει λεπτομερώς τα πρόσωπα, τον λόγο, το ήθος, θα επισημάνει μικρές λεπτομέρειες, οι οποίες ρίχνουν φως σε άδηλα σημεία του ψυχικού τοπίου των ηρώων, που πλουτίζουν δραματουργικά το έργο. Από τη σχετική έρευνα που διεξήγαγε, το έργο πρέπει να παίχτηκε «στα κρίσιμα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου και της ηθικής σχετικοκρατίας που χαρακτήριζε τη ζωή στην Αθήνα».
Για την ανάγκη της παρούσας περίστασης θα σταθώ σε μερικά επεισόδια της τραγωδίας, τα οποία είναι κοινός τόπος, θα λέγαμε, για τους αρχαίους και ειδικά για τον Σοφοκλή, αλλά δείχνουν και τον τρόπο εργασίας της Μάντζιου, μιας εργασίας που κράτησε πολλά χρόνια, μέχρι να μας παραδοθεί.
Η Μαίρη Μάντζιου πραγματοποίησε μέγα έργο, πολυεπίπεδο, σύνθετο, απολαυστικό.
Να επισημάνουμε τη διαφορά στο ύφος και ήθος των δύο αδελφών, Ηλέκτρας και Χρυσοθέμιδος, οι οποίες βιώνουν με διαφορετικό τρόπο τη νέα κατάσταση στο παλάτι. Η Ηλέκτρα, φτωχά ντυμένη και παραμελημένη, ζει φυλακισμένη και μόνο λόγω της απουσίας του Αίγισθου τη βρίσκουμε έξω. Η Χρυσόθεμις παρουσιάζεται στην πύλη των ανακτόρων, πριγκιπικά ντυμένη αλλά συμβιβασμένη και τρομοκρατημένη, αρνούμενη να αντιδράσει. Είναι σώφρων ή δειλή; Η Ηλέκτρα είναι υψηλόφρων ή άφρων; Οι δύο αδελφές έχουν αντιστρόφως ανάλογη συμπεριφορά και ενδυμασία, που δηλώνουν η καθεμία τη διαφορά του φαίνεσθαι και του είναι.
Και οι αμφισημίες συνεχίζονται. Για τον Ορέστη που έρχεται απ’ έξω στις Μυκήνες, το παλάτι είναι πολύχρυσον, ενώ για την Ηλέκτρα που ζει μέσα και πάσχει είναι πολύφθορον και διακρίνεται ευκρινώς εδώ η σοφιστική παιδεία του Σοφοκλέους. Επίσης, οι ακόλουθοι στίχοι αποδεικνύουν τη διπλή όψη των πραγμάτων:
Ου ζω; Κακώς μεν, οίδ’, επαρκούντως δ’ εμοί./ λυπώ δε τούτους, ώστε τω τεθνηκότι/ τιμάς προσάπτειν, ει τις εστ’ εκεί χάρις.
Δεν ζω; Άθλια μεν, το γνωρίζω, όμως επαρκώς για μένα./ Δυσαρεστώ όμως αυτούς, έτσι που ανταποδίδω στον νεκρό/ τιμές, αν υπάρχει εκεί κάτω κάποια ευχαρίστηση…
Διότι για την Ηλέκτρα «η ζωή δεν είναι επιβίωση, αλλά σύστημα κανόνων, και αυτό έχει τίμημα», παρατηρεί η Μάντζιου.
Τέθνηκεν η τάλαινα. Κάθε φορά με αρνητική σημασία. Η Μάντζιου διευκρινίζει ότι «για την Κλυταιμήστρα, το επίθετο έχει ηθική και αρνητική σημασία: η πανάθλια, η αδιάντροπη, η αχρεία» και με αυτή την έννοια χρησιμοποιεί το επίθετο η Ηλέκτρα. Αν το εννοήσουμε με τη σημασία του «δύστυχη», τότε σημαίνει πως η Ηλέκτρα δείχνει συμπόνια, ενώ αντιθέτως επιθυμεί «την πλήρη απαξίωση μιας γυναίκας που υπήρξε αμήτωρ… Η Ηλέκτρα είναι αδυσώπητη, αδημονεί να ακούσει ότι πέθανε η άσπλαχνη μητέρα της… Αντιστρόφως, η Κλυταιμήστρα αδημονεί να βεβαιωθεί ότι ο γιος της είναι νεκρός».
Χωρεί γεγηθώς. Ο Αίγισθος επιστρέφει περιχαρής στο παλάτι και μάλιστα χωρίς συνοδεία, γιατί νομίζει πως πέθανε ο Ορέστης. Τα χέρια του Ορέστη είναι αιματοβαμμένα από το αίμα της Κλυταιμήστρας, εδώ θα μπορούσαν να κάνουν την εμφάνισή τους οι Ερινύες, λέει η Μάντζιου, αλλά ο ποιητής έχει σχέδιο διαφορετικό. «Εισάγει στη σκηνή τον σφετεριστή» και «μετατοπίζει την προσοχή των θεατών».
«Ο Σοφοκλής αποδεικνύεται αριστοτέχνης στη σύνθεση της δραματικής δομής του έργου και στην πρόκληση ενδιαφέροντος του θεατή». Και η Μάντζιου τονίζει ότι η έμφαση δεν δίνεται στη μητροκτονία, αλλά στην αποκατάσταση της τάξης στον οίκο και στην πόλη.
Στο βιβλίο, εκτός από την πλήρως εμπεριστατωμένη Εισαγωγή, όπου γίνεται εξονυχιστική μελέτη του έργου, επισημαίνεται η ιδιάζουσα συμπεριφορά του κάθε ήρωα, μελετάται σε βάθος η ψυχοσύνθεση των προσώπων, η διπλή φύση των πραγμάτων, η θέση του ήρωα στην ορχήστρα –στην πύλη, μέσα ή έξω από το παλάτι– έχει το σημαινόμενό της, οι ομοιότητες και οι διαφορές με τις τραγωδίες που χειρίζονται το ίδιο θέμα καθιστούν τον αναγνώστη ιδανικό θεατή του δράματος.
Το κείμενο μας δίνεται στο πρωτότυπο, στην μέλιττι κεχρισμένην γλώτταν του Σοφοκλή, αλλά και στην επιστημονική, όμως ευέλικτη και ευλύγιστη νεοελληνική, προσιτή σε κάθε φιλομαθή αναγνώστη. Η Μαίρη Μάντζιου πραγματοποίησε μέγα έργο, πολυεπίπεδο, σύνθετο, απολαυστικό.
Ηλέκτρα
Εισαγωγή, κείμενο, μετάφραση, σχόλια
Σοφοκλής
Εισαγωγή – Μετάφραση – Σχόλια: Μαίρη Μάντζιου
University Studio Press
590 σελ.
ISBN 978-960-12-2458-9
Τιμή €47,00
