Σωτηρία Μάττα: «Απόκοπος» του Μπεργαδή
Ο Απόκοπος του Μπεργαδή, μνημειώδες έργο της δημώδους γραμματείας μας, αποτέλεσε το θέμα της μεταπτυχιακής εργασίας της Σωτηρίας Μάττα στο ΑΠΘ, στον Τομέα των Μεσαιωνικών και Νεοελληνικών Σπουδών του Τμήματος Φιλολογίας. Η εργασία στηρίχτηκε στη βενετσιάνικη πρώτη έκδοση του 1509. Τίτλος της εργασίας Απόκοπος. Ένας σχολιασμός, τέτοιος που, δικαίως, κέντρισε το ενδιαφέρον γι’ αυτό το αινιγματικό έργο, το οποίο ασκεί μεγάλη γοητεία σε μεταφραστές, εκδότες και μελετητές.
Η Μάττα αξιοποίησε την πλούσια βιβλιογραφία και προσπάθησε να προσεγγίσει τα προβληματικά χωρία και τις αινιγματικές φράσεις, χωρίς να μπαίνει σε συγκρίσεις ανάμεσα στην πρώτη έντυπη έκδοση της Βενετίας (Α) του 1509 και του χειρογράφου της Βιέννης (V), που παρουσιάζουν διαφορές.
Στα μέρη του βιβλίου έχουμε έναν περιληπτικό, πολύ ουσιαστικό Πρόλογο (και στα αγγλικά), κατόπιν το κείμενο, καθώς και τις δύο διαφορετικές εκδοχές του τέλους, Εισαγωγή αναλυτική, Πηγές-Απηχήσεις και Ερμηνευτικά Σχόλια στα έξι μέρη της μελέτης. Παράρτημα Ι: Η παράδοση του έργου, Χειρόγραφα και Λαϊκές Μελέτες, Παράρτημα ΙΙ: Βιβλιογραφία: Φιλολογικές και άλλες εκδόσεις, Βιβλιοκρισίες, Δημοσιεύσεις αποσπασμάτων, Μεταφράσεις, Μελέτες για τον Απόκοπο και Γενικές Μελέτες.
Στον Πρόλογό της, η συγγραφέας μάς δίνει τον σκελετό του έργου. Α’ μέρος η αρχή του ονείρου, Β’ μέρος είσοδος στον Άδη, Γ’ μέρος οι ειδικές ερωτήσεις των νεκρών, Δ’ μέρος η καταιγίδα, τα δύο αδέλφια και το ναυάγιο, Ε’ μέρος η συνάντηση με την αδελφή και πλήθος νεκρών. Στο τέλος του έργου, μας δίνονται οι δύο Επίλογοι. Το εξώφυλλο και η πρώτη σελίδα της παρούσας έκδοσης, όπως μας πληροφορεί η συγγραφέας, παρουσιάζονται πρώτη φορά.
Ακολουθεί το κείμενο της έκδοσης του 1509 (Vejleskov, 2005).
Απόκοπος του Μπεργαδή, Ρίμα λογιοτάτη,
την έχουσιν οι φρόνιμοι πολλά ποθεινοτάτη.
Πρόκειται για διαφημιστική μπροσούρα την οποία πρόσθεσε ο εκδότης, σύμφωνα με τον Αλεξίου. Σύνολο για την παρούσα έκδοση 566 στίχοι και για το χειρόγραφο της Βιέννης 515.
Ως συγγραφέας του έργου φέρεται ο ευγενής Bragadino με το εξελληνισμένο όνομα Μπεργαδής, από μεγάλη οικογένεια ευγενών της Βενετίας στο Ρέθυμνο της Κρήτης, με υποστατικά τα οποία χάθηκαν μετά την οθωμανική κατάληψη. Ωστόσο, οι μελετητές δεν συμφωνούν ούτε για το Ρέθυμνο ούτε για το έτος γέννησης του έργου, προβαίνοντας σε συγκρίσεις με άλλα έργα και λαμβάνοντας υπ’ όψιν αφενός το γλωσσικό ιδίωμα, αφετέρου ιστορικές πληροφορίες σχετιζόμενες με την αρπακτικότητα των «φράρων», ήτοι των Φραγκισκανών μοναχών. Ο κατάλογος των μελετητών και οι πληροφορίες γύρω από την οικογένεια των Nobili, των Ευγενών, και την παρουσία τους στα συμβολαιογραφικά έγγραφα είναι ένα κοπιώδες ερευνητικό κατόρθωμα της ερευνήτριας, καθώς και όλο το πόνημα.
Του Απόκοπου τυπωμένου στη Βενετία το 1509 υπάρχει μόνο ένα αντίτυπο. Υπάρχουν άλλες επτά εκδόσεις μέχρι το 1721 και πολλές λαϊκές εκδόσεις. Ο Émile Legrand δημοσιεύει τη δική του το 1870, καθώς επίσης και το τέλος του χειρογράφου που προαναφέραμε, όπου φαίνεται η διαφοροποίηση από την έκδοση της Βενετίας.
Για κάθε λέξη και φράση η συγγραφέας φροντίζει να δώσει τα λογοτεχνικά ανάλογα, να προβεί σε ερμηνευτικούς σχολιασμούς, να επικαλεστεί πολλούς επιφανείς μελετητές, πράγμα που αποδεικνύει την πυκνή ύφανση του κειμένου.
Στο ποίημα τώρα. Στο πρώτο μέρος και στην πρώτη φάση του ονείρου, ο αφηγητής μπαίνει στο κυνήγι μιας ελαφίνας, το οποίο καταλήγει εν τέλει να είναι ένα συμβολικό «κυνήγι έρωτα και κάτω κόσμου». Με άλλα λόγια, έχουμε ένα «θανάσιμο παιχνίδι» που «εξελίσσεται σε ένα ποιητικό όραμα του θανάτου της καρδιάς και των αισθημάτων» ή ένα «διδακτικό» κυνήγι που συμβολίζει «το έσχατο όριο της γνώσης», παρά τις όποιες διαφωνίες.
Μίαν από κόπου ενύσταξα, να κοιμηθώ εθυμήθην […]
Κ’ εφάνη με οκ’ εδίωχνα με θράσος ελαφίνα
Η «ελαφίνα», ωστόσο, ενδέχεται να συμβολίζει την αρετή. Στη συνέχεια, ο αφηγητής θαυμάζει τις ομορφιές του επίγειου κόσμου:
Ο τόπος όπου επέζευσα, λέγω εκεί που εστάθην
Ήτον του λιβαδιού ομφαλός κ’ ήτον γεμάτος τ’ άνθη
Μετά ανεβαίνει σε ένα δέντρο, όπου τρώει μέλι χωρίς να χορταίνει, κι έπειτα το δέντρο πέφτει και ο ίδιος μπαίνει στο στόμα δράκου, από όπου «σύψυχος και συζώντανος» θα κατεβεί στον άλλο κόσμο. Εκεί τον τριγυρίζουν οι νεκροί και τον παρακαλούν:
Τον κόσμον τον εδιάβαινες, τες χώρες τες επέρνας
Οι ζωντανοί οπού χαίρονται, αν μας θυμούντ’ ειπέ μας…
Μετά τα πολλά που ζητούν να μάθουν, κλαίνε και στενάζουν:
«Σκόρπισε, χώμα άλαλον! Άνοιξε, γης» εκράζαν·
«Κ’ οι πόρτες του Άδου ας χαλαστούν, να πέσουν οι κατήνες,
Να έμπη το δρόσος τ’ ουρανού, να μπουν τ’ ήλιου ακτίνες…»
Σχετικά με τις πηγές του Μπεργαδή, υποστηρίζεται ότι είχε υπ’ όψιν του τα κεφάλαια 2 και 3 από τη «Γένεση» της Παλαιάς Διαθήκης, τα Βοιωτικά του Παυσανία και το βυζαντινό μυθιστόρημα Βαρλαάμ και Ιωάσαφ. Όσον αφορά το κυνήγι της ελαφίνας, αυτό σχετίζεται με την αγιογραφία, σε γερμανικούς λαούς και θρύλους, μύθους της Ιβηρικής χερσονήσου και της κελτικής μυθολογίας. Γενικά το κυνήγι της ελαφίνας συμβολίζει τον κάτω κόσμο. Το μέλι συμβολίζει τις ηδονές της ζωής. Παράδειγμα μας δίνει ο Νεόφυτος ο Έγκλειστος στην Κύπρο (12ος αιώνας), που γέμιζε βαζάκια με μέλι αλλά αρνιόταν να το γευθεί, γιατί μετά θα ήθελε να γευθεί και τη γυναίκα του, και αυτό θα ήταν η καταδίκη της ψυχής του. Εν ολίγοις, το μέλι συμβολίζει την ερωτική απόλαυση. Το δέντρο πάνω στο οποίο ανέβηκε ο αφηγητής είναι το δέντρο του καλού και του κακού της Κόλασης. Το στόμα του δράκου είναι η είσοδος στην Κόλαση. Ακόμα, επισημαίνονται αναλογίες με θρησκευτικές εικόνες, την Κόλαση του Δάντη και τα σονέτα του Πετράρχη. Υπάρχει, ωστόσο, μία διαφορά με τις καταβάσεις των ηρώων στα έργα που προαναφέρθηκαν (έπεσαν σε ύπνο) σε σχέση με την κατάβαση του Βιργιλίου, Δάντη, Οδυσσέα, οι οποίοι κατέβηκαν με την άδεια του θεού.
Για κάθε λέξη και φράση η συγγραφέας φροντίζει να δώσει τα λογοτεχνικά ανάλογα, να προβεί σε ερμηνευτικούς σχολιασμούς, να επικαλεστεί πολλούς επιφανείς μελετητές, πράγμα που αποδεικνύει την πυκνή ύφανση του κειμένου. Η εμπεριστατωμένη μελέτη της συνιστά για τον αναγνώστη δυνατό διανοητικό κέντρισμα και ένα ταξίδι ανάλογο με του Απόκοπου, όχι όμως στην Κόλαση και στους νεκρούς, αλλά στον παράδεισο της λογοτεχνικής μας παραγωγής, στης οποίας τα λαβυρινθώδη μονοπάτια διακρίνεται και ο Απόκοπος. Ας θυμίσουμε ότι το πιο σπαρακτικό απόσπασμα αυτού του αριστουργήματος υπάρχει στο σχολικό εγχειρίδιο και διδάσκεται στην Α’ Λυκείου.
Για την πολύτιμη αυτή εξονυχιστική εργασία οφείλουμε να συγχαρούμε τη Σωτηρία Μάττα, καθώς και την εκδοτική εταιρεία University Studio Press για την τόσο επιμελημένη έκδοση.
«Απόκοπος» του Μπεργαδή
Χρηστική ερμηνευτική έκδοση
Σωτηρία Μάττα
University Studio Press
188 σελ.
ISBN 978-960-12-2439-8
Τιμή €17,00
