Franco Montanari: «Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας»
Κοιτάζοντας το βιβλίο από την αρχή και έπειτα από το τέλος, διαβάζοντας τα Περιεχόμενα και έπειτα τα Επιλεγόμενα, υπολογίζοντας το βάρος και το μέγεθος, ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται ότι σηκώνει τις μεγάλες πέτρες, όπως λέει ο Γιώργος Σεφέρης και εννοεί τη βαριά κληρονομιά. Γιατί, χωρίς υπερβολές και επίθετα μεγεθυντικά της ουσίας, ο αναγνώστης, επανέρχομαι, κρατάει στα χέρια του αυτό που λέει ο τίτλος: Tην Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας – Από τον 8ο αιώνα π.Χ. έως τον 6ο αιώνα μ.Χ. του Franco Montanari. Και πρόκειται για δεύτερη έκδοση, αναθεωρημένη και επικαιροποιημένη. Η πρώτη είχε κυκλοφορήσει το 1998 και απευθυνόταν σε μαθητές και καθηγητές της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, η δεύτερη φιλοδοξεί να αποτελέσει εγχειρίδιο αναφοράς για το πανεπιστήμιο, τους μελετητές και όποιον ενδιαφέρεται για την αρχαία ελληνική λογοτεχνία. Στην Ελλάδα είχε κυκλοφορήσει το 2008, αλλά, όπως γράφει και ο συγγραφέας Montanari, τα κείμενα πρέπει να αναθεωρούνται και, όπως ο επιμελητής Ρεγκάκος τονίζει, η πρόοδος της επιστήμης αλλά και τα εντυπωσιακά παπυρικά ευρήματα εμπλούτισαν τις γνώσεις και τροποποίησαν απόψεις, πράγμα που δείχνει την ανάγκη της νέας έκδοσης.
Ο συγγραφέας επιμένει πως ο τρόπος παρουσίασης πρέπει να είναι ιστορικός, «η ιστορική εξέλιξη είναι η αναγκαία βάση εκκίνησης», και δείχνει διαχρονικά την εξέλιξη του κάθε είδους. Επομένως στοχεύει να προσφέρει τον συνεκτικό ιστορικό ιστό μιας επιστήμης, στοιχεία, πληροφορίες και βασικές έννοιες.
Κάθε ένα από τα μέρη της Ιστορίας αρχίζει με ένα κεφάλαιο που τιτλοφορείται «Η εποχή». Στο κεφάλαιο αυτό ο ανγνώστης θα βρει το ιστορικό πλαίσιο και μία σύνοψη της λογοτεχνικής παραγωγής για όσα θα αναπτυχθούν λεπτομερώς στη συνέχεια. Με αυτόν τον τρόπο, το ογκώδες αυτό έργο γίνεται εύχρηστο και οπωσδήποτε πολυτιμότατο εφόδιο για τον μελετητή και όποιον ενδιαφερόμενο.
Το πόνημα είναι μεγαλειώδες. Το έργο σχεδόν ασύλληπτο και, για τον Έλληνα αναγνώστη, ιδιαιτέρως συγκινητικό. Το κέντρισμα των νευρώνων του εγκεφάλου προκλητικό. Η επίσκεψη στις μέσα σελίδες θαυμαστή. Ο πλούτος δεκατεσσάρων αιώνων λογοτεχνικής παραγωγής θυμίζει το κέρας της Αμαλθείας. Με το βιβλίο αυτό στα ράφια των πανεπιστημιακών βιβλιοθηκών ή στις δικές μας, αισθανόμαστε πραγματικά τους αιώνες και τους δημιουργούς να μας κοιτάζουν από ψηλά και, όταν το πάρουμε στα χέρια μας, όταν ανοίξουμε τις σελίδες, τότε νιώθουμε τον στίχο του Σικελιανού «κι είν’ οι νεκροί στα ξάγναντα πρωτοπανηγυριώτες» (μια και για λογοτεχνία μιλάμε).
Συγκεκριμένα. Αρχίζουμε από τους πρώτους Έλληνες, τη Μινωική Κρήτη, τον Μυκηναϊκό πολιτισμό, την Τροία, τον Σλήμαν, τα αίτια της κατάρρευσης, τα νέα φύλα, τους Δωριείς, τις μετακινήσεις των λαών και τις πολιτισμικές μεταβολές, τον «σκοτεινό Μεσαίωνα», τις συνέπειες: παρακμή της αρχιτεκτονικής, της πλαστικής, του βιοτικού επιπέδου, μείωση του πληθυσμού και εγκατάλειψη της γραφής. Ακολουθεί η εξάπλωση του Μυκηναϊκού πόλιτισμού, όχι μόνο στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και στη Μικρά Ασία και Μαύρη Θάλασσα και δυτικά, στη Μεσόγειο: νότια Ιταλία, Γαλλία, Ισπανία. Η ανάπτυξη των διαλέκτων και η συμβολή τους στη λογοτεχνία.
Κατά τα γνωστά, πρώτη λογοτεχνική γλώσσα είναι η γλώσσα του Ομήρου, τελείως τεχνητή, ποτέ δεν μιλήθηκε, έχει δικούς της εσωτερικούς μηχανισμούς για να υπακούουν στο δακτυλικό εξάμετρο. Βάση της είναι η ιωνική, εξαιρετικά ιδιότυπη, θεμέλιο για τα είδη τα γραμμένα επίσης σε δακτυλικό εξάμετρο. Έχει στοιχεία αιολικής και αρκαδοκυπριακής, αλλά όχι δωρικής. Η τραγωδία και η κωμωδία, στα διαλογικά τους μέρη στην αττική διάλεκτο, τα χορικά στη δωρική. Στην ιωνική έγραψαν οι αρχαιότεροι πεζογράφοι, καθώς και ο Ηρόδοτος αλλά και ο Ιπποκράτης, ενώ δεν σώζονται έργα από τη δωρική πεζογραφία. Η αττική όμως είναι η διάλεκτος της σπουδαίας πεζογραφίας της Κλασικής εποχής: Θουκυδίδης, Ξενοφών, Αριστοτέλης, ρήτορες.
Το πόνημα είναι μεγαλειώδες. Το έργο σχεδόν ασύλληπτο και, για τον Έλληνα αναγνώστη, ιδιαιτέρως συγκινητικό.
Μελετώντας το βιβλίο, ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται ότι δεν μαθαίνει μόνο την Ιστορία της λογοτεχνίας, αλλά και την πολιτική και κοινωνική Ιστορία. Στους χρονολογικούς πίνακες των κυριότερων ιστορικών γεγονότων βλέπει τα πρόσωπα που διακρίθηκαν και τα έργα που γράφτηκαν.
Ωραιότατη η ανάλυση της παροιμιώδους φράσης του Κικέρωνα: fuerunt ante Homerum poetae. Ναι, υπήρξαν, και ο Όμηρος δεν το κρύβει αλλά τους ενσωματώνει μέσα στα συμπόσια, όπου τους βάζει να ψέλνουν· ο Φήμιος και ο Δημόδοκος. Όμως η πρώτη ποιητική προσωπικότητα είναι ο Όμηρος, στο γενεαλογικό δέντρο του οποίου απαντούν ημιμυθικές μορφές «αρχαιότατων» ποιητών, όπως ο Ορφέας, ο Λίνος, ο Μουσαίος.
Εκτός από την ποίηση, η οποία μελετάται σε όλες τις εποχές, στον τόμο περιλαμβάνεται και η φιλοσοφία, η ιστοριογραφία, οι μύθοι, το θέατρο, η ιατρική, η ρητορική, προστίθεται η ελληνοεβραϊκή, η γεωγραφική και η περιηγητική γραμματεία, η χριστιανική λογοτεχνία, η φιλοσοφική και η επιστημονική γραμματεία, η Δεύτερη Σοφιστική και ο Λουκιανός, η αφηγηματική λογοτεχνία, η γραμματική και συμπιληματική γραμματεία, η ποίηση στην αυτοκρατορική εποχή, η ελληνόγλωσση χριστιανική λογοτεχνία. Όλα τα είδη εξετάζονται στην εποχή τους και επισημαίνονται οι αλλαγές από τη μία εποχή στην άλλη.
Για όλα τα παρουσιαζόμενα έργα υπάρχει μελέτη, ερμηνεία, ανάλυση, πληροφορίες, ιστορική τεκμηρίωση των γραφομένων, πρόσωπα, ερωτήματα αναπάντητα, προβληματισμοί. Αλλά, πέρα από την ουσία, η Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας διαβάζεται και σαν Ιστορία, αλλά Ιστορία γραμμένη σαν λογοτεχνία.
Κι ακόμα, θα βρούμε πληροφορίες στα έργα των άλλων για πρόσωπα και πράγματα. Για παράδειγμα, τι έγραψε ο Κριτίας στον Σίσυφο περί θεών; Ότι αποτελούν επινόηση των ανθρώπων με σκοπό την τήρηση των νόμων που επιβάλλουν οι ίδιοι. Γιατί ο Κράτης διακωμωδείται από τον Αριστοφάνη, στα έργα Ιππείς, Εκκλησιάζουσες και Σφήκες; Επειδή αντλεί τα θέματά του από τους μύθους και όχι από τα γεγονότα. Τι λέει ο Καλλίας για τον Περικλή; Ότι μαθαίνει από την Ασπασία την τέχνη της δημόσιας αγόρευσης. Πώς σατιρίζεται απ’ τον Κρατίνο ο Περικλής; Σαν «Δίας με κεφάλι κρεμμυδιού». Τι επιδιώκει ο Έρμιππος με τον Αγαμέμνονά του; Την παρωδία του αισχυλικού Αγαμέμνονα· κι ακόμα, μήνυσε την Ασπασία για ασέβεια και μαστροπεία, όπως αναφέρει ο Πλούταρχος. Ο χρόνος τρέχει και στις τελευταίες σελίδες φτάνουμε στα βυζαντινά χρόνια, στην Παλατινή Ανθολογία και στα ερωτικά επιγράμματα.
Μια γοητεία η περιδιάβαση στις σελίδες. Κρατώ για επίλογο κάτι από την αρχή: Αν δεν υπήρχε ο Όμηρος, δεν θα είχε ανακαλυφθεί η Τροία. Ούτε αυτό το βιβλίο θα είχε γραφτεί, αν δεν υπήρχε η λογοτεχνία.
Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας
Από τον 8ο αιώνα π.Χ. έως τον 6ο αιώνα μ.Χ.
Franco Montanari
Επιμέλεια ελληνικής έκδοσης: Αντώνιος Β. Ρεγκάκος
Φιλολογική επιμέλεια: Αιμίλιος Δ. Μαυρουδής
University Studio Press
798 σελ.
ISBN 978-960-12-2346-9
Τιμή €75,00
