Κυριάκος Ζέπος: «Περί αρωμάτων και της δημιουργίας τους»

Την πιο ακραία, συγκλονιστική εμπειρία του αρώματος μας πρόσφερε, δεκαετίες πριν, ο Πάτρικ Ζίσκιντ στο νατουραλιστικό-φιλοσοφικό του θρίλερ, όπου πρωταγωνιστής δεν είναι ο Ζαν Μπατίστ Γκρενουίγ, αλλά «Το Άρωμα» (Das Parfum – 1985), η δαιμονική –υπερβατική σχεδόν– σχέση του με την όσφρηση. Σ’ αυτή τη συμβολική, αλληγορική μυθοπλασία συνειδητοποιήσαμε τη δύναμη και τις αποχρώσεις, την αναπλαστική και αναπαραστατική, την ειδητική ικανότητα, που κινητοποιεί μια παροπλισμένη, δευτερεύουσα στις κατατάξεις μας αίσθηση: αυτή της όσφρησης.

Από τον πρωτόγονο μύθο μέχρι τους πολιτισμικούς εξωτισμούς και την αστική κοσμετολογία και αρωματοποιία η ζωντανή πνοή του «αρώματος», της ιδιαίτερης στις εκπομπές και στις ανθρώπινες φαντασιώσεις της οσμής, ανακινεί και κατασκευάζει εικόνες, συναισθήματα, μνήμες, εμπειρίες, ταξίδια – το σύμπαν μιας «ονειροπόλησης», που είναι αιχμαλωσία, απόδραση, επιστροφή, προσκύνημα, συναίσθημα, εξέγερση, γαλήνη, αισθησιασμός… Η επιστήμη εμπλέκεται με τη λογοτεχνία, η ποίηση με την ιστορία, η λαογραφία-ανθρωπολογία με τη μουσική, η χημεία με την ψυχολογία, η βοτανολογία με τη βιολογία. Μια συγχορδία φυσικών και ανθρώπινων διεργασιών απελευθερώνουν κρυμμένες καλά, μυστικές δυνάμεις και τις επιστρέφουν ως αντίδωρο στον ανθρώπινο πολιτισμό για την επινοητικότητα και τις αποχρώσεις του «ευ υπάρχειν».

Το βιβλίο του Κυριάκου Ζέπου, Περί αρωμάτων και της δημιουργίας τους (Εκδόσεις Δίαυλος, 2019), ενσωματώνει, έπειτα από πολύχρονη σπουδή –θεωρητική και εμπειρική– πάνω στον μυθικό κόσμο του αρώματος, όλες αυτές τις εκφάνσεις της «δύναμης ζωής», όπως γράφει ο ίδιος ο συγγραφέας, που λέγεται «Άρωμα». Χημικός μηχανικός, δραστηριοποιημένος για τριάντα χρόνια στη βιομηχανία παραγωγής αρωμάτων και καλλυντικών σε γνωστές ελληνικές και πολυεθνικές εταιρείες, σύμβουλος εταιρειών αρωματοποιίας, με δραστήρια συμμετοχή σε διεθνή φόρουμ αρωματοποιίας και τεχνολογίας αρωμάτων και καλλυντικών, με παραγωγή δικών του πρωτότυπων αρωμάτων και σειρών επώνυμων καλλυντικών – μ’ αυτή την πλούσια επαγγελματική βιογραφική διαδρομή, ποιος θα μπορούσε πιο αυθεντικά να μιλήσει για τη μαγική διεργασία μετατροπής φυσικών και συνθετικών ουσιών σε «αρωματικό όνειρο»;

Το ταξίδι που μας επιφυλάσσει ο συγγραφέας ανταποκρίνεται, πέρα από τη θεωρητική γνώση και το πλούσιο πραγματολογικό υλικό, που αναταράσσει εύοσμα μέσα μας αταβιστικές μνήμες, και στη γενναιόδωρη χειρονομία μιας συναρπαστικής ξενάγησης στο κρυφό εργαστήρι των μάγων της αρωματοποιίας: για να μας καθοδηγήσει –να μας διδάξει κυριολεκτικά– την τέχνη της, μετατρέποντας την απομυθοποίησή της σε νέα μυθοποίηση. Και πριν μας καταστήσει μύστες της χημείας των ίδιων των σωμάτων μας, που φωνάζουν για το δικό τους, ξεχωριστό άρωμα το καθένα, όπως και οι άλλες «ιδιόλεκτοι» της χαρακτηρολογίας μας, θα μας έχει προετοιμάσει γι’ αυτή την «τελεστική» πράξη με το επιλεκτικά σταθμισμένο πέρασμα από την ιστορία, την κοινωνιολογία, την αισθητική, την τέχνη, τη βιοχημεία και τη βιομηχανία των αρωμάτων: μέχρι τον καταληκτικό του σταθμό και συγγραφικό στόχο, τη μεταμόρφωσή μας από αναγνώστες σε συνεπαρμένους, από τη μαγεία τους, ερασιτέχνες αρωματοποιούς και επαρκείς «συνομιλητές» της ειδικής γλώσσας και του άβατου της οσφρητικής εμπειρίας.

Από μια ματιά στη σχετική βιβλιογραφία διαφαίνεται η γοητεία που ασκεί το άρωμα και η φαντασιακή του διάσταση σε κάθε πολιτισμικό περιβάλλον και ιστορική εποχή, σε κάθε πολιτισμική διαφορετικότητα. Έχουν κυκλοφορήσει κατά καιρούς –και σχετικά πρόσφατα– κάποια ενδιαφέροντα βιβλία, μεταφρασμένα κυρίως, στην ελληνική γλώσσα (Άρωμα και Αλχημεία της Mandy Aftel, Κέδρος 2011, Μύρα και αρώματα του Paul Faure, Παπαδήμας 2004, Αρώματα και κολόνιες της Nancy Booth, Ψύχαλος 2001, κ.ά.) σχετικά με το άρωμα – τη μυθολογία του και την ιστορία του, τα μυστικά της παρασκευής του, τις λειτουργίες και τις τεχνικές παρασκευής του. Αλλά και από τον 19ο αιώνα, σώζονται –όπως και στη λαϊκή ιατρική και τη λαϊκή βοτανολογία– κώδικες χειρογράφων που αποτυπώνουν τη λαϊκή γνώση γύρω από τα αιθέρια έλαια, την προέλευση, τις ιδιότητες και τους τρόπους απόσπασής τους από τα φυτά, τα κέντρα παραγωγής τους, καθώς και συνταγές παρασκευής αρωμάτων.

Το βιβλίο του Κυριάκου Ζέπου έρχεται να δώσει το δικό του «άρωμα» σε μια συνθετική, πολυδιάστατη «βιογραφία του αρώματος», που διασταυρώνεται σε συναπαντήματα με την ανθρώπινη επινοητικότητα και την εγγενή καλλιτεχνικότητα της ανθρώπινης φύσης. Ή σε αντίστοιχα συναπαντήματα της φύσης στην πιο παραγωγική της μυσταγωγία με την ευρηματική ανησυχία του ανθρώπου να τρυγήσει τον κόρφο της. Μια Εδέμ κήπων και περιβολιών σε πολυπολιτισμική παρέλαση είναι το περιβάλλον όπου στήνει το εργαστήρι του ο συγγραφέας. Φυτά και αρώματα γλυκά και πικρά, ήρεμα και σκληρά, ελαφριά και βαριά, ρομαντικά και αισθησιακά, φωτεινά και σπινθηροβόλα, προκλητικά και βασανιστικά, ερωτικά και τρυφερά, γήινα και θαλασσινά – οικότοποι ομορφιάς φανερής και ψυχής κρυμμένης, που παραδίνεται εκούσια στη μεγάλη παράδοση του έρωτα και του θανάτου, της προσευχής και της λατρείας, του αισθησιασμού και της αθωότητας.

Όταν διαβάζουμε τις σελίδες του βιβλίου, τότε είναι ως να αναδύονται από παραδόσεις μνήμης όλες εκείνες οι εμπειρίες των άγνωστών μας ανθρώπων μέσ’ από τις πτυχώσεις του παρελθόντος και φιλιώνονται με τις δικές μας αρωματικές αισθήσεις αδιατάρακτα στην κοινή υφή του ανθρώπινου. Και στις ίδιες «αρωματικές» του ανάγκες. Γιατί άραγε συμβαίνει αυτό; Ποια φυσιολογική-βιολογική υποδοχή διασυνδέει την «ύλη» με το «πνεύμα» σε μυστηριακούς συνειρμούς; Η αίσθηση της οσμής, θα μας διαφωτίσει ο συγγραφέας, εδράζεται στο δεξιό μέρος του εγκεφάλου το οποίο ρυθμίζει συναισθήματα, μνήμη και δημιουργικότητα. Έτσι αυτά διαπλέκονται και συνεργάζονται άμεσα. Το προνόμιο αυτό από τις πέντε αισθήσεις μας το έχει μόνο η όσφρηση… Τη στιγμή που οι άλλες αισθήσεις περνούν από διάφορα «φίλτρα» του εγκεφαλικού φλοιού, ώστε να γίνει η επεξεργασία του αρχικού ερεθίσματος, η όσφρηση ξεκινά από το περιβάλλον και περνά κατευθείαν στο κέντρο του εγκεφάλου που επεξεργάζεται τη μνήμη, τα συναισθήματα, τους φόβους, τα κίνητρα, την ευχαρίστηση αλλά και τη σεξουαλική έλξη (σ.43). Κι αναφερόμενος στη λογοτεχνική του εκδοχή: Στο πιο σεβαστό μυθιστόρημα του 20ού αιώνα, το επτάτομο έργο του Μαρσέλ Προυστ, με τίτλο: Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, «όλα αρχίζουν από τη μυρωδιά ενός madeleine cake, που δημιουργεί μια νοσταλγική και αθέλητη μνήμη των παιδικών χρόνων του ήρωα» (σ.42).

Το βιβλίο του Κυριάκου Ζέπου έρχεται να δώσει το δικό του «άρωμα» σε μια συνθετική, πολυδιάστατη «βιογραφία του αρώματος», που διασταυρώνεται σε συναπαντήματα με την ανθρώπινη επινοητικότητα και την εγγενή καλλιτεχνικότητα της ανθρώπινης φύσης.

Τη συναισθηματική παντοδυναμία της οσμής, μέχρι και τις μεταφυσικές της μεταποιήσεις, έχουν όλοι οι λαοί ενσωματώσει στη διαχρονική πολιτισμική τους διαδρομή. Πολλές ευχάριστες και δυσάρεστες οσμές –μας πληροφορεί ο συγγραφέας– δημιουργούν μια πολυπολιτισμική «παλέτα» διαφορετικών σημάνσεων, που συνιστούν και τη διαφορετικότητα της περιβαλλοντικής, βιωματικής, αισθητικής παράδοσης του κάθε πολιτισμού. Πολλά παραδείγματα αντλεί ο συγγραφέας από την παγκόσμια οσφρητική εμπειρία, που διαφοροποιούν την εκλεπτυσμένη δυτική αντίληψη περί των οσμών με τη σκληρή, άγρια, πρωτόγονη –φυσική– εξοικείωση με τις οσμές και τη χρήση τους σε άλλους πολιτισμούς. Η μυρωδιά του κρεμμυδιού θεωρείται π.χ. ευωδιά πρώτης κατηγορίας στη φυλή Σέρερ Νντουτ της Σενεγάλης, οι οποίοι θεωρούν τη μυρωδιά των Λευκών δυσάρεστη γιατί μυρίζουν σαν ούρα. Οι Ντασάνετς της Αιθιοπίας, κτηνοτρόφοι από αιώνες, πλένουν τα χέρια τους με ούρα και αλείφουν το σώμα τους με κοπριά αγελάδας, ενώ οι γυναίκες τους βάζουν βούτυρο στα μαλλιά και στο στήθος για να προσελκύσουν τους άντρες. Οι άντρες των νησιών Τρομπριάντ στη Νέα Γουινέα φτιάχνουν ένα αρωματικό μείγμα βράζοντας μέντα σε γάλα καρύδας και προσπαθούν να αλείψουν το στήθος της γυναίκας που αγαπάνε, ενώ κοιμάται, ώστε όταν ξυπνήσει να είναι γεμάτη πάθος γι’ αυτούς… Στις αραβικές χώρες τα αρώματα είναι στοιχείο έλξης απαραίτητο για τη γυναίκα – ολόκληρο το σώμα και τα μαλλιά της, τ’ αυτιά, ο λαιμός, οι μασχάλες αρωματίζονται με διαφορετικές συνθέσεις αρωμάτων. Τα αρώματα χρησιμοποιούνται ωστόσο μόνο σε ιδιωτικούς χώρους, σε γυναικοπαρέες, ή με τον σύζυγο και μέσα στα όρια της οικογένειας. Χαρακτηριστικά «διαφημιστική» είναι η χρήση όμορφων αρωμάτων στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Ένα πλούσιο δείπνο κλείνει με το σερβίρισμα των αρωμάτων, ώστε οι καλεσμένοι να αποχωρήσουν με καλή διάθεση και να θυμούνται μέσω του αρώματος την ευχάριστη εμπειρία του δείπνου… (σ.40-41).

Διαβάζοντας το «εύοσμο», συναρπαστικά αρωματικό βιβλίο του Κυριάκου Ζέπου Περί αρωμάτων, παύουμε να έχουμε απορίες ως αναγνώστες και δημιουργικοί καταναλωτές αρωμάτων. Γιατί ο συγγραφέας προλαβαίνει και ενορχηστρώνει το απορητικό ενδιαφέρον του αναγνώστη καθ-οδηγώντας τον σε ερωτήματα των οποίων οι απαντήσεις εξιτάρουν και την πιο ατίθαση φαντασίωση: Πώς προέκυψε ο όρος eau de cologne; (σ.30), Είναι ίδια η όσφρηση ενός άνδρα με τη γυναικεία όσφρηση; (σ.50), Ποια είναι τα αρώματα πριν από το 1900 που έθεσαν τις βάσεις για τη σύγχρονη αρωματοποιία; (σ.32), Ποιοι είναι οι μεγάλοι μάγοι του αρώματος στον δυτικό πολιτισμό; (σ.33-38), Βοηθάει το άρωμα στο εργασιακό μας περιβάλλον; (σ.44), Συνομιλίες του αρώματος με τον κινηματογράφο, τη λογοτεχνία, το τραγούδι, τον έρωτα (σ.46-58), Ποιος είναι ο μηχανισμός της όσφρησης; (σ.60-66), Πώς η φύση αιχμαλωτίζεται σε ένα περίτεχνο φιαλίδιο; (σ.77 κ.ε.), Πώς ταξινομούμε σήμερα τα αρώματα (fragrance wheel – ο αρωματικός τροχός του Michael Eqwards, που τα χωρίζει στις κατηγορίες: floral, oriental, woody, fresh, ανάλογα με τις νότες που δημιουργούν το κάθε άρωμα: λουλουδένιο, ανατολίτικο, με ξύλινο χαρακτήρα, με φρέσκο χαρακτήρα αντίστοιχα) (σ.240-248), Πώς επιδρά η χημεία του (κάθε ξεχωριστού) σώματος στο άρωμα; (σ.305-313), Πού και πώς φοράμε ένα άρωμα; Φοράμε το ίδιο άρωμα όλη τη μέρα; Φοράμε το άρωμά μας πριν από τα κοσμήματα; Πώς διατηρούνται καλύτερα τα αρώματά μας; Έχουν τα αρώματα ημερομηνία λήξης; (σ.314-319), Είναι τα ακριβότερα αρώματα και καλύτερα; Ποια είναι τα ακριβότερα αρώματα στον κόσμο; Ποιο είναι το καλύτερο άρωμα; Ποια είναι τα διεθνή βραβεία αρωμάτων; (σ.320-323), Πώς προετοιμαζόμαστε και πώς κινούμαστε προκειμένου να παρασκευάσουμε το δικό μας άρωμα; (σ.324-329).

Έτσι, μέσα στα 16 κεφάλαια του βιβλίου –σαν μέσα σε μαγικά φιαλίδια που περιέχουν όλες τις μονοθεματικές (περί αρωμάτων) διαδρομές του ανθρώπινου πολιτισμού από τη μαγική ποικιλότητα της φύσης στις υποδοχές της ανθρώπινης επινοητικότητας–, παρακολουθούμε και μετέχουμε σε μια δημιουργική, καλλιτεχνική –γνωστική και συγκινησιακή– διαδικασία απομυθοποιήσεων και θαυμασμού kzepos για τον θεσπέσιο οικότοπο που μετατρέπει τους ρεαλισμούς μας σε όνειρο, την ύλη σε φαντασίωση, τη φαντασία σε ύλη: τόσο αρχαία όσο και η πρωταρχική ανάγκη του ανθρώπου να λατρεύει, να τιμά, να ερωτεύεται, να προκαλεί, να αποδιδράσκει, να αιχμαλωτίζει… Αξίζει να γνωρίσουμε και να εμπλουτίσουμε τις χειρονομίες των ατομικών και των συλλογικών μας πολιτισμών μέσα από μια τόσο ενδιαφέρουσα –και χωρίς τη βάσανο της εξαντλητικής επιστημονικής βιβλιογραφίας– «βιογραφία» της αρωματικής εξερεύνησης, που μας προσφέρει το ευώδες ανάγνωσμα ενός ειδικού…