John Stuart Mill: «Περί ελευθερίας»
Τι σχέση μπορεί να έχουν ο Κάρολος Δαρβίνος και ο Τζον Στιούαρτ Μιλ, δύο διάσημοι Άγγλοι επιστήμονες και συγγραφείς; Αμφότεροι το 1859 εξέδωσαν από ένα βιβλίο που σημάδεψε όχι μόνο τον καιρό τους, αλλά έκτοτε αποτελούν τα θεωρητικά θεμέλια της φιλελεύθερης εποχής τους· ο μεν Δαρβίνος εξέδωσε το Η καταγωγή των ειδών, ο δε Μιλ το Περί ελευθερίας. Όπως γράφει ο μεταφραστής Θεοφάνης Τάσης στον πρόλογό του, αρκετές συζητήσεις που γίνονται σήμερα για ποικίλα ζητήματα (π.χ. για τον σεξισμό, την κατάργηση της μπούργκα, τους γάμους ομοφυλόφιλων ζευγαριών) στηρίζονται εν πολλοίς στο συγκεκριμένο βιβλίο του Μιλ.
Ωστόσο, υπογραμμίζει ο ίδιος, ενώ στην περίπτωση του Δαρβίνου η θεωρία της φυσικής επιλογής ως βάσης της εξέλιξης έχει γίνει σχεδόν καθολικά αποδεκτή μεταξύ των βιολόγων, η αρχή της ατομικής ελευθερίας που διατυπώνει ο Μιλ παραμένει αμφιλεγόμενη στις μέρες μας. Ο συγγραφέας διατυπώνει την αρχή του στο προοίμιο του βιβλίου του: «Σκοπός αυτής της πραγματείας είναι να υποστηρίξει μια πολύ απλή αρχή που να διέπει απολύτως τις σχέσεις της κοινωνίας με το άτομο μέσω καταναγκασμού και ελέγχου […] ο μοναδικός σκοπός για τον οποίο δύναται ν’ ασκηθεί δικαιωματικά η εξουσία πάνω σε οποιοδήποτε μέλος μιας πολιτισμένης κοινότητας ενάντια στη θέλησή του είναι να προληφθεί η βλάβη στους άλλους». Ο Μιλ δεν ζητά να θεμελιώσει την ελευθερία σ’ ένα ηθικό αγαθό, αλλά εξετάζει «αν η πρακτική της ελευθερίας προξενεί μια πραγματική βλάβη», επικίνδυνη για την υγεία ή ακόμα και για τη ζωή των άλλων ανθρώπων. «Αν η χρήση της ελευθερίας», προσθέτει, «δεν είναι επιζήμια, τότε δεν επιτρέπεται να περιοριστεί σε καμιά περίπτωση και από κανέναν».
Πάνω από κάθε ανθρώπινη ανάγκη ο Μιλ θεωρεί πως πρέπει να βρίσκεται η ελευθερία, το υπέρτατο αγαθό.
Για τον Μιλ, κάθε είδος λογοκρισίας και φίμωσης των διαφορετικών απόψεων, εκείνων που θεωρούνται αιρετικές, είναι ανεπίτρεπτη, ακόμα και αν είναι λαθεμένες, επειδή οι πολύτιμες γνώσεις αποκτώνται ή προκύπτουν μέσω του διαλόγου. Βεβαίως, υπογραμμίζει ο μεταφραστής, ενίοτε ο διάλογος δεν συνιστά μόνο μια διαδικασία ανταλλαγής πληροφοριών με σκοπό την ανεύρεση της αλήθειας, αλλά χρησιμοποιείται επίσης «για να παραπλανήσει, να εξαπατήσει, ν’ αποσιωπήσει, να ενισχύσει προκαταλήψεις, να εγείρει φόβους, να προξενήσει θυμό και να καλλιεργήσει το μίσος».
Πάνω από κάθε ανθρώπινη ανάγκη ο Μιλ θεωρεί πως πρέπει να βρίσκεται η ελευθερία, το υπέρτατο αγαθό. Ελευθερία της έκφρασης και των απόψεων, ελευθερία του γούστου και των επιδιώξεων, ελευθερία διαμόρφωσης της ζωής μας σύμφωνα με τον χαρακτήρα μας, ελευθερία να πράττουμε εκείνο που επιθυμούμε, εφόσον οι πράξεις μας δεν είναι επιβλαβείς για τους άλλους. Διότι, προσθέτει ο Μιλ: «Καμιά κοινωνία στην οποία αυτές οι ελευθερίες δεν γίνονται συνολικά αποδεκτές δεν είναι ελεύθερη, ανεξάρτητα από τη μορφή της διακυβέρνησης».
Ένα από τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας για να υπερασπίσει τις απόψεις του είναι και η περίπτωση του Σωκράτη, ο οποίος συγκρούστηκε με τις δικαστικές αρχές και την κοινή γνώμη της εποχής του. Γεννημένος σε μια χώρα πλούσια σε ατομικό μεγαλείο, υπήρξε πιο ενάρετος από οποιονδήποτε άλλον. Υπήρξε ακόμα κορυφαίος δάσκαλος και πρότυπο όλων των δασκάλων της αρετής που ακολούθησαν, ήταν πηγή έμπνευσης του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, που αποτελούν δύο ανεξάντλητες πηγές της ηθικής και της ολόκληρης της φιλοσοφίας, όπως γράφει. Μπορεί, υποστηρίζει, ορισμένες ιδέες κατά την εποχή τους να διώχθηκαν και εκείνοι που εμφορούνταν από αυτές να τιμωρήθηκαν, όμως στη συνέχεια επικράτησαν ή θριάμβευσαν. Ο Σωκράτης θανατώθηκε, αλλά η σωκρατική φιλοσοφία ανέτειλε όπως ο ήλιος στον ουρανό και απλώθηκε φωτίζοντας το στερέωμα της διάνοιας. Οι πρώτοι χριστιανοί ρίχτηκαν στα λιοντάρια αλλά η χριστιανική θρησκεία εξαπλώθηκε σε όλον τον κόσμο, έγινε ένα «μεγαλόπρεπο δέντρο» ξεπερνώντας τις παλιές θρησκείες.
Συμπερασματικά, στο εξαιρετικό αυτό έργο του ο Μιλ τάσσεται υπέρ εκείνων που πράττουν αυτό που τους αρέσει στο πλαίσιο της ατομικής ελευθερίας, αν δεν βλάπτουν τους άλλους. Και όχι μόνο αυτό. Τονίζει πως αυτοί μπορούν να 
διαδίδουν τις απόψεις τους και να συμβουλεύουν τους άλλους να τις δεχτούν, ακόμα κι αν δεν είναι αρεστές. Μάλιστα, θέτει και το εξής ερώτημα: Θα πρέπει να παρεμβαίνει σε αυτό η κοινωνία ή όχι; Οι σεξουαλικές συνευρέσεις εκτός γάμου, για παράδειγμα, πρέπει να είναι ανεκτές όπως και ο τζόγος, αλλά πρέπει ένα άτομο να είναι ελεύθερο να ασκεί το επάγγελμα του μαστροπού ή να λειτουργεί χαρτοπαικτική λέσχη;
Υπενθυμίζουμε ότι ο Τζον Στιούαρτ Μιλ γεννήθηκε το 1806 στο Πέντονβιλ του Λονδίνου και πέθανε το 1873 στην Αβινιόν. Εκπαιδεύτηκε από τον φιλόσοφο πατέρα του, ο οποίος του δίδαξε από την παιδική του ηλικία ελληνικά και λατινικά.
Περί ελευθερίας
Τζον Στιούαρτ Μιλ
Πρόλογος – Μετάφραση: Θεοφάνης Τάσης
Μίνωας
248 σελ.
ISBN 978-618-02-1406-2
Τιμή €13,50
