Karl Marx: «Σελίδες διπλωματικής ιστορίας»

Οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι (1797-1815), που σημάδεψαν το ξεκίνημα του 19ου αιώνα, αλλά και οι εθνικοαπελευθερωτικές εξεγέρσεις που ακολούθησαν ως συνέπειά τους, θεωρούνται οι τεκτονικές δυνάμεις που μετασχημάτισαν την Ευρώπη και της έδωσαν μέρος της μορφής που γνωρίζουμε σήμερα. Την ίδια περίοδο μια νέα κοινωνική τάξη, η αστική, αναδύεται σε ολόκληρη την Ευρώπη και διεκδικεί τα ηνία του κόσμου από βασιλείς, ιερωμένους και φεουδάρχες.

Από τα βρετανικά νησιά μέχρι τον Καύκασο και από την Ελλάδα μέχρι τον ευρωπαϊκό βορρά, οι εξελίξεις ήταν δραματικές, οι αλλαγές ραγδαίες και οι δυνάμεις που συγκρούστηκαν πρωτοφανείς για τα δεδομένα της ανθρωπότητας. Μέσα σε αυτό το σκηνικό οι εθνικισμοί, οι Ιερές και οι ανίερες συμμαχίες και οι τοπικοί ανταγωνισμοί άλλαζαν πρόσημο συνεχώς, ενώ οι μόνες σταθερές της εποχής ήταν η ολοένα εντεινόμενη ταξική πάλη και το ακμάζον πνεύμα του φιλελευθερισμού.

Ο διεθνής ανταγωνισμός

Το 1860, ο Καρλ Μαρξ κάνει ένα μικρό διάλειμμα από τη συγγραφή του Κεφαλαίου για να γράψει και να κυκλοφορήσει ένα βιβλίο, που φέρει τον τίτλο Herr Vogt. Ο «κύριος Vogt» ήταν ο Γερμανός ζωολόγος και γεωλόγος Karl Vogt, ένας διανοούμενος που λειτουργούσε μέσω άρθρων που δημοσίευε στον γερμανικό Τύπο ως προπαγανδιστής του Λουδοβίκου Βοναπάρτη και της γαλλικής βοναπαρτικής πολιτικής η οποία, στα μέσα του 19ου αιώνα, στρεφόταν μεταξύ άλλων κι ενάντια στα συμφέροντα της Γερμανίας.

Ο Μαρξ αποφάσισε να καταγγείλει δημόσια τον Γερμανό προπαγανδιστή γράφοντας ένα βιβλίο και, ταυτόχρονα, θέλησε να παρουσιάσει τις απόψεις του για τον διεθνή ανταγωνισμό του καιρού του. Το βιβλίο είναι από την άποψη αυτή πρωτίστως ένα κείμενο διπλωματικής ιστορίας και ταυτόχρονα ένα ιστορικό ντοκουμέντο για τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο Γερμανός οικονομολόγος και φιλόσοφος τη δυναμική των κρατών και των λαών στην υπό μετασχηματισμό Ευρώπη. Στο επίκεντρό του είναι ασφαλώς η πολιτική των μεγάλων δυνάμεων της εποχής και ειδικά αυτών της ηπειρωτικής Ευρώπης: Γαλλία, Αυστρία, Πρωσία, Γερμανία και Ρωσία. Σε δεύτερο επίπεδο υπάρχουν πολλές αναφορές στις ευρωπαϊκές χώρες που συμπληρώνουν το παζλ της …αναστάτωσης του 19ου αιώνα: Ιταλία και Ελλάδα, Σερβία και Βοσνία, Ελβετία κ.ά.

Αλλά και να επιβεβαιώσει για μια ακόμα φορά το πώς λαοί και απελευθερωτικά κινήματα χρησιμοποιούνται ή θυσιάζονται για να διατηρηθούν ή να ανατραπούν διεθνείς ισορροπίες και οικονομικά συμφέροντα.

Οι δύο δυνάμεις στις οποίες έχουν στραμμένο το ενδιαφέρον τους στα κείμενά τους τόσο ο Μαρξ όσο και ο Vogt είναι από τη μια πλευρά η Γαλλία κι από την άλλη η Πρωσία. Η πρώτη εποφθαλμιά την Ιταλία (από την Αυστρία), η δεύτερη επιθυμεί να έχει στη ζώνη επιρροής της τη Γερμανία και να κρατήσει όσο το δυνατόν πιο μακριά την –πάντα αινιγματική στη διεθνή σκακιέρα– Ρωσία. Η τελευταία, ως ο κατεξοχήν εκφραστής των σλαβικών πληθυσμών στην ανατολική Ευρώπη, επιθυμεί να παίξει ηγετικό ρόλο στην ευρωπαϊκή διπλωματική σκακιέρα.

Στο βιβλίο του Μαρξ υπάρχει αναφορά και στην Ελλάδα, στο πλαίσιο όμως της ανάλυσης της πολιτικής της Ρωσίας η οποία θεωρεί πως η χώρα μας, όπως κι άλλες στη Βαλκανική Χερσόνησο, είναι (ή πρέπει να γίνουν άμεσα) μέρος της ζώνης επιρροής της. Πιο συγκεκριμένα, ο Μαρξ θεωρεί ότι η Ρωσία βρισκόταν πίσω από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 διότι, κατά την άποψή του, ο Τσάρος Αλέξανδρος Α’ ήταν ο πραγματικός αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας· η Ρωσία έστειλε τον Υψηλάντη να ξεσηκώσει τις παραδουνάβιες ηγεμονίες ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία· η Ρωσία επέβαλε τον κόμη Καποδίστρια στην Ελλάδα (τον χαρακτηρίζει «Ρώσο στρατηγό»)· η συνταγματική επανάσταση του 1843 είναι κι αυτή, κατά τον Μαρξ, αποτέλεσμα της ρωσικής πολιτικής στα Βαλκάνια.

Λαοί στο πέρασμα των αιώνων

Μαγιάροι, Σλάβοι και Βλάχοι, αλλά και Βοημία, Μοραβία, Λομβαρδία, Πολωνία και, φυσικά, η Κριμαία (ο Κριμαϊκός Πόλεμος των ετών 1853-1856 δεν θα μπορούσε να λείπει από το «κάδρο» του Μαρξ) είναι επίσης μερικές από τις γεωγραφικές, φυλετικές κι εθνικές οντότητες που εξετάζει ο Μαρξ στο παρόν κείμενο αναζητώντας με πάθος, όσο και με τη γνωστή μεθοδικότητά του, όλους τους δεσμούς που ενώνουν τους περιφερειακούς λαούς της Ευρώπης με τα δίπολα των μεγάλων δυνάμεων της εποχής.

Στις Σελίδες διπλωματικής ιστορίας, που δεν είναι κάτι περισσότερο από ένα κεφάλαιο του βιβλίου που έγραψε ο Μαρξ για τον Karl Vogt, παρελαύνει σε όλη τη μεγαλοπρέπειά του ο περίπλοκος 19ος αιώνας και οι πρωταγωνιστές των χρόνων εκείνων. Το βιβλίο απευθύνεται σε όσους έχουν μελετήσει την ευρωπαϊκή ιστορία και τον παροξυσμό του χρόνιου ανταγωνισμού των ευρωπαϊκών δυνάμεων, σε μια εποχή που βαθιές εθνικές αλλαγές και κοινωνικές εξεγέρσεις συγκλονίζουν την ήπειρό μας.

K Marx Αν και είναι σχετικά δύσκολο στον μέσο αναγνώστη να παρακολουθήσει τον καταιγιστικό ρυθμό γραφής του Μαρξ και τα γεγονότα που εξελίσσονται στον συμπυκνωμένο χρόνο της ιστορικής αφήγησης, εντούτοις το βιβλίο είναι μια ευκαιρία να πιάσει κανείς από την αρχή το νήμα των γεγονότων που, περίπου έναν αιώνα μετά, οδήγησαν σε δύο Παγκόσμιους Πολέμους. Αλλά και να επιβεβαιώσει για μια ακόμα φορά το πώς λαοί και απελευθερωτικά κινήματα χρησιμοποιούνται ή θυσιάζονται για να διατηρηθούν ή να ανατραπούν διεθνείς ισορροπίες και οικονομικά συμφέροντα.