Στα 150ά γενέθλια του Ρούντολφ Όττο (1869-1937), κυκλοφορείται για πρώτη φορά στην χώρα μας σε άπταιστα ελληνικά χάρη σε δυο κυρίες, την Ελένη Λαδιά, πτυχιούχο ιστορίας-αρχαιολογίας και θεολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, καθώς επίσης δόκιμη πολυγραφότατη λογοτέχνιδα με θητεία δεκαετιών στα νεοελληνικά γράμματα, και την Ιωάννα Παπαϊωάννου, γερμανομαθέστατη φιλόλογο, το κορυφαίο βιβλίο (opus magnum) του με τίτλο Το Ιερόν, πρωτοεμφανισμένο στα γερμανικά το 1917. Μια εκατονταετία περίπου μεσολαβεί από την πρώτη γερμανική έκδοσή του (1917) μέχρι την πρώτη νεοελληνική μετάφρασή του (2019).

Ι. Ο Ρούντολφ Όττο (1869-1937)

Ποιος είναι ο Ρούντολφ Όττο; Πρόκειται για τον παγκοσμίως μεγαλύτερο θρησκειολόγο του πρώτου ημίσεος του 20ού αιώνα, διεθνώς καταξιωμένο, πολυμεταφρασμένο και εντόνως συζητημένο επίσης.

Ας ληφθεί υπόψη ότι η πρώτη έκδοση του βιβλίου του αυτού περιλάμβανε περίπου 70 σελίδες, αλλά η επόμενη έκδοση με απάντηση σε κρίσεις, επαίνους ή αντιρρήσεις κατ’ αυτού ήταν υπερδιπλάσια σε αριθμό σελίδων λόγω της ζωηράς συζήτησης και του δυναμικού διαλόγου που προξένησε αυτό το μνημειώδες πια πόνημα του 48ετούς τότε συγγραφέα του.

Ο Ρούντολφ Όττο γεννήθηκε στο Ανόβερο το 1869, σπούδασε φιλοσοφία, θεολογία και θρησκειολογία για να σταδιοδρομήσει ως πανεπιστημιακός καθηγητής με ειδίκευση στην φιλοσοφία της θρησκείας στην γενέτειρά του Γερμανία (Γκαίτινγκεν 1897, Μπρεσλάου 1914, Μάρμπουργκ 1917). Μόνιμα εγκαταστημένος στο θρυλικό Μαρβούργο (γερμανιστί: Marburg an der Lahn, ή: Μαρβούργο επί του Ποταμού Λαν, περί τα 100 χιλιόμετρα βορείως της Φρανκφούρτης, στην περιοχή της Έσσης) δημοσίευσε το βιβλίο του Το Ιερόν. Δίδαξε φιλοσοφία της θρησκείας στην Ευαγγελική Θεολογική Σχολή (1917-1929), ίδρυσε το κληροδότημά του με την επωνυμία «Θρησκειογνωστική Συλλογή» (Religionskundliche Sammlung) με βιβλιοθήκη, φωτοθήκη και μουσειακή συλλογή θρησκειολογικού ενδιαφέροντος ειδών από όλη την υφήλιο, στο οποίο κληροδότημα προσέφερε ολόκληρη την προσωπική περιουσία του, ορίζοντας μάλιστα τον εκάστοτε τακτικό (πρωτοβάθμιο) καθηγητή της έδρας της φιλοσοφίας της θρησκείας ως κάτοχο και φέροντα το προσωπικό του δαχτυλίδι κατά τα γερμανικά ειωθότα αφιέρωσης.

Τελευταίος φέρων αυτόν τον τίτλο με την ανάλογη θέση ως καθηγητής (Ordinarius) ήταν ο Χανς-Μάρτιν Μπαρτ, διευθυντής της «Θρησκειογνωστικής Συλλογής» και φορέας του δακτυλίου του Ρούντολφ Όττο. Σε συνέδριο στην Ελλάδα περί το 1986 γνωρίστηκα με τον καθηγητή Μπαρτ, ο οποίος μου πρότεινε συνεργασία στην Γερμανία. Κατόπιν τούτου, υπέβαλα ερευνητικό πρόγραμμα φιλοσοφίας της θρησκείας στον γερμανικό κρατικό οργανισμό Alexander von Humboldt (1990) που εγκρίθηκε και με την πλουσιοπάροχη χορηγία του βρέθηκα για οκτώ συναπτά έτη (1991-1997) στο Πανεπιστήμιο του Μαρβούργου, επιλέχτηκα έμμισθος επίκουρος επισκέπτης καθηγητής διδάσκοντας κάθε εξάμηνο δικό μου ανώτερο θρησκειοφιλοσοφικό σεμινάριο υπό τον καθηγητή Χανς-Μάρτιν Μπαρτ.

 Υπό το φως ή μάλλον στην σκιά του Μεγάλου Πολέμου, έμπαινε το ερώτημα της θεοδικίας: πώς συμβιβάζεται ο Θεός του καλού με τον κόσμο του κακού; Η ύπαρξη του ενός φέρνει την ανυπαρξία του άλλου.

Καρπός της μαρβουργιανής οκταετίας ήταν τρία βιβλία μου (Φαινομενολογία της θρησκείας, Νεοελληνική φιλοσοφία της θρησκείας, Ψυχολογία της θρησκείας, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα 1995, 1996, 1997 με ανατύπωση στις Εκδόσεις Πεδίο 2018), με τα οποία υποστήριξα την ακαδημαϊκή μου ανέλιξη στο Πανεπιστήμιο Αθηνών ως επίκουρος καθηγητής (1991), αναπληρωτής καθηγητής (1995-1999) και καθηγητής (2003-2019).

Το Μαρβούργο (Marburg an der Lahn) επονομάσθηκε η «Μέκκα της Θρησκειολογίας» λόγω του Ρούντολφ Όττο, της «Θρησκειογνωστικής Συλλογής» του, των δυο διακεκριμένων Τομέων Θρησκειολογίας, ενός στην Ευαγγελική Θεολογική Σχολή και άλλου στην Φιλοσοφική Σχολή, καθώς και της πλειάδας διασήμων καθηγητών (Ερνστ Μπεντς, Γκολντάμερ, Έλζας κ.ά.). Στο Μαρβούργο μετεκπαιδεύτηκε ο Αναστάσιος Γιαννουλάτος ως υπότροφος ερευνητής, διδάσκων νεοελληνικά στο Πανεπιστήμιο και ορθόδοξος ιερέας της πόλης κατά την δεκαετία του 1960. Επίσης, ο Αντώνιος Παπαντωνίου της κοινωνιολογίας της θρησκείας και διευθυντής του Γραφείου Αλληλοβοηθείας των Εκκλησιών και Παλιννόστησης Ελλήνων Μεταναστών στην Αποστολική Διακονία και την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος μετεκπαιδεύτηκε στο Μαρβούργο την ίδια εκείνη εποχή.

ΙΙ. Το Ιερόν (1917)

Το περίφημο βιβλίο του Ρούντολφ Όττο κυκλοφορήθηκε ως μια θρησκειολογική μελέτη το έτος 1917, μέσα στην δίνη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, που τότε ακόμα επονομαζόταν «Ο Μεγάλος Πόλεμος», προκαλώντας τις πλέον αλγεινές κι αποτρόπαιες εντυπώσεις στους μορφωμένους ανθρώπους και ιδίως στους πιστούς χριστιανούς. Ο Πόλεμος αυτός θανάτωσε έναν γιο του Φρόυντ και ανέδειξε τον μεγάλο Γερμανοελβετό θεολόγο Καρλ Μπαρτ, που υπηρέτησε ως στρατιωτικός πάστορας, όταν υπό το βάρος του επιθανάτιου ρόγχου νέων στρατιωτών έγραφε το ρηξικέλευθο έργο του Υπόμνημα στην Προς Ρωμαίους Επιστολή του Αποστόλου Παύλου, αλλάζοντας άρδην το σκηνικό της θεολογίας με την περίφημη «Διαλεκτική Θεολογία της Κρίσεως».

Υπότιτλος του βιβλίου Το Ιερόν είναι: «Για το ανορθολογικόν στην ιδέα της θεότητας και την σχέση του με το ορθολογικόν». Υπό το φως ή μάλλον στην σκιά του Μεγάλου Πολέμου, έμπαινε το ερώτημα της θεοδικίας: πώς συμβιβάζεται ο Θεός του καλού με τον κόσμο του κακού; Η ύπαρξη του ενός φέρνει την ανυπαρξία του άλλου. Το έλλογο της πίστης συνδυάζεται με το άλογο, παράλογο, παράδοξο, παράξενο και άξενο της ζωής στα χαρακώματα του πολέμου; Η Ζωή εν Τάφω του Μυριβήλη απηχεί μια τέτοια παρόμοια κατάσταση στο μικρασιατικό μέτωπο αργότερα.

Απάντηση δίνει ο Όττο, στοιχειοθετώντας την συνοπτικά με τον ακόλουθο τρόπο:

1. Η θρησκεία είναι το ιερό και όχι ο Θεός, οι θεοί/θεές, το θείο, θεϊκό στοιχείο (υπερφυσικό, υπερβατικό, υπερεμπειρικό). Προηγείται το ιερό και ακολουθεί το θείο.

2. Το ιερό είναι ιδιάζον στοιχείο. Αποκαλείται με τον γερμανικό νεολογισμό λατινικής προέλευσης «νούμεν», δηλαδή νεύμα, πνεύμα, δύναμη θεϊκή ή και δαιμονική ακόμη.

3. Το ιερό είναι πέρα από το καλό και το κακό. Κείται μακράν της λογικής και της ηθικής, επειδή είναι ανορθολογικό και άηθες. Ο Αβραάμ πιστεύει, δηλαδή εμπιστεύεται την παράλογη υπόσχεση του Θεού ότι θα γίνει πατέρας μονογενούς από υπερήλικη στείρα σύζυγο. Στην συνέχεια αυτού του ανορθολογικού (τεκνογονία στείρας υπερήλικης) έρχεται το ανήθικο ή άηθες του Αβραάμ να θυσιάζει τον αθώο μονογενή του πιστεύοντας στον Θεό, που ματαιώνει την ανθρωποθυσία με ζωοθυσία.

4. Ορθολογικό και ανορθολογικό συνυπάρχουν στην θρησκεία, η οποία είναι η θεσμική έκφραση του ανθρώπινου βιώματος που λέγεται ιερό. Όπως σχετίζεται ο έρως με τον γάμο, το βίωμα και ο θεσμός, αναλόγως σχετίζεται το ιερό με την θρησκεία. Δεν ταυτίζονται, αλλά σχετίζονται με πρόταξη του ιερού έναντι του θρησκευτικού στοιχείου.

5. Η θρησκεία ως θέσμιση του ιερού είναι «μυστήριο τρομερό και ελκυστικό» (mysterium tremendum et fascinosum). Γοητεύει και απογοητεύει, έλκει κι απωθεί, τρομάζει και ποθείται, γητεύει και γοητεύει, μαγεύει και απομαγεύει, έχει έλξη και άπωση με αμφισημία, θετική όσο κι αρνητική, που καταλήγει στην αρμονία των αντιθέτων (Kontrast-Harmonie) όπως επί λέξει γράφει ο Ρούντοφ Όττο γερμανιστί.

Κατόπιν τούτου, αντιλαμβάνεται πας τις γιατί αυτό το βιβλίο επονομάσθηκε ως το πιο πολυδιαβασμένο γερμανικό θρησκειολογικό και θρησκειοφιλοσοφικό βιβλίο του 20ού αιώνα! Στα πρώτα 25 έτη κυκλοφορίας του επανεκδιδόταν σε ετήσια βάση. Σε 70 χρόνια (1917-1987) είχε σημειώσει 50 γερμανικές εκδόσεις.

Ο πολύς Ρουμάνος Μιρτσέα Ελιάντε, που δικαίως θεωρείται παγκοσμίως ο μεγαλύτερος θρησκειολόγος του δεύτερου ημίσεος του 20ού αιώνα, όπως ο Όττο για το πρώτο μισό του ίδιου αιώνα, έγραψε στο βιβλίο του για το ιερό με τίτλο Το Ιερό και το Ανίερο στα γερμανικά το 1957, που αργότερα μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες: «Μετά από σαράντα χρόνια [1917-1957] οι αναλύσεις του Όττο διατηρούν ακόμα την αξία τους και ο αναγνώστης θα ωφεληθεί να τις μελετήσει και να τις στοχαστεί».

 Η Ελένη Λαδιά υπερέβη τον εαυτό της. Δεν έκανε απλώς μετάφραση, ούτε βολεύτηκε σε μια κάποια παράφραση. Τόλμησε και πέτυχε την μετάγγιση του κειμένου από τα γερμανικά στα ελληνικά.

ΙΙΙ. Ο εξελληνισμός της Ελένης Λαδιά (2019)

Παρότι το Ιερόν του Όττο επανεκδιδόταν σε τόσες γλώσσες και πολυμεταφραζόταν διαρκώς, ωστόσο έλειπε μια ελληνική μετάφραση. Ήδη από το 1988, ως δοκιμιογράφος στον Τιμητικό Τόμο του αείμνηστου τώρα πια (2017) καθηγητή Ευάγγελου Θεοδώρου, πρώην πρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών (1980-1981), με κείμενο για την «Έννοια του Ιερού» καλούσα, προσκαλούσα και παρακαλούσα τους ελληνιστές μας να μεταφράσουν το βιβλίο στην γλώσσα μας.

Η Ελένη Λαδιά έτυχε να ακροαστεί μαθήματά μου Συγκριτικής Θρησκειολογίας στην Στοά του Βιβλίου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο των Αθηνών το έτος 2016, όπου επαναλάμβανα «στεντορεία τη φωνή» και με ικετευτικό ύφος το επείγον της μετάφρασης αυτού του πονήματος. «Θεία συνάρσει και τύχη αγαθή», όπως λεγόταν παλιότερα, εισακούσθηκε η ευχή και προσευχή μου! Ω, του θαύματος! Η πολυτάλαντη συγγραφέας Ελένη Λαδιά μετέφραζε ήδη το βιβλίο, ανεξαρτήτως εμού, αλλά με την θυμική συμπαράστασή μου, τον νοητό συμπνευματισμό μας και τον άρρητο συγχρωτισμό μας στην μεταφραστική σκυταλοδρομία των νεοελληνικών γραμμάτων.

Οφείλω να σας εκμυστηρευτώ ως εν παρόδω ότι οι ευχές μου «πιάνουν» και κάποιες προσευχές μου εισακούονται στα υπερουράνια υψίπεδα του πνεύματος. Τρεις εκδοτικές ευχές έχω κάνει και έχουν ευοδωθεί ήδη οι δυο από αυτές. Η πρώτη ήταν το Ιερόν του Ρούντολφ Όττο. Η δεύτερη αφορούσε το βιβλίο Υπαρξισμός και Χριστιανική Πίστη (1957) του δασκάλου μου αοίδιμου Νίκου Νησιώτη (1924-1986), που ως εκ θαύματος κι εντελώς ανελπίστως στις Εκδόσεις Αρμός (2019) μεταγλωττίστηκε στην δημοτική (κοινή νεοελληνική) από την καθαρεύουσα ιδιόλεκτο της εποχής του. Η τρίτη ευχή μου, η οποία παραμένει ανεκπλήρωτη, είναι η μεταγλωττισμένη έκδοση της διδακτορικής διατριβής μου για την Φιλοσοφία της Θρησκείας του Βέρνερ Χάιζενμπεργκ (1985) από την απλή καθαρεύουσα του καιρού της σε ακαδημαϊκό περιβάλλον στην καθομιλουμένη των καιρών μας, που εκκρεμεί ακόμα κι ίσως για καιρό…

Η νεοελληνική μετάφραση του Ιερού από την Ελένη Λαδιά είναι ηράκλειος άθλος και απαιτεί δεξιότητες «Δηλίου κολυμβητού», όπως έλεγαν οι λόγιοι της παλιάς εποχής.

1. Η γερμανική γλώσσα του πρωτοτύπου είναι ιδιάζουσα, ακαδημαϊκή, παλαιική των αρχών του 20ού αιώνα, μάλλον στρυφνή και οπωσδήποτε «κρυπτική», κωδική, συνθηματολογημένη με την θρησκειοφιλοσοφική ιδιόλεκτο των καιρών της.

2. Νεολογισμοί επιστρατεύονται από τον Όττο όπως το νουμενικό ή νούμεν, numen (νεύμα, πνεύμα, δύναμη) σαν το σωκρατικό «δαιμόνιον» που είναι το «δεινόν» (φοβερό και τρομερό) αλλά και το «δεόμενον» (του «δέους», της «δεήσεως» κ.ά.ό.). Πώς θα αποδοθούν νεοελληνικά οι όροι αυτοί με συνήχηση θείου και δαιμονίου ή θεϊκού και δαιμονικού ως δυνατού, παντοδύναμου, πανίσχυρου; Ο μέγας Ευάγγελος Παπανούτσος το 1970, μεταφράζοντας ελληνικά την γερμανική διδακτορική διατριβή του (1927), άφησε αμετάφραστο τον όρο αυτόν ως «νουμενικό», που όμως παραμένει ακατανόητος πια.

3. Η μετάφραση είναι διακινδύνευση πάντοτε. «Οι μεταφράσεις είναι σαν τις γυναίκες: οι ωραίες δεν είναι πιστές και οι πιστές δεν είναι ωραίες» (Όσκαρ Ουάιλντ). Στα ιταλικά διακινείται το λογοπαίγνιο «μετάφραση» ίσον «προδοσία». Η Ελένη Λαδιά υπερέβη τον εαυτό της. Δεν έκανε απλώς μετάφραση, ούτε βολεύτηκε σε μια κάποια παράφραση. Τόλμησε και πέτυχε την μετάγγιση του κειμένου από τα γερμανικά στα ελληνικά.

Η μετάφραση της Ελένης Λαδιά είναι μια «μετάγγιση αίματος» και πνεύματος, όχι απλώς μια δήθεν μεταφορά («κουβάλημα») από γλώσσα σε γλώσσα. Άλλωστε, η δόκιμη λογοτέχνις ζει και βιώνει την αλήθεια ότι η γλώσσα δεν είναι απλώς «γλώσσα», όργανο κι εργαλείο, αλλά είναι κυριολεκτικά σκέψη και ζωή, τρόπος που γεφυρώνει τόπο. Σαν την γέφυρα που φέρνει τον έναν τόπο κοντά στον άλλο, έτσι η μετάφραση ποιοτικά είναι τρόπος σκέψης που γεφυρώνει τόπους ζωής από το πρωτότυπο στο μετάφρασμα.

Ευγνωμονώ την Ελένη Λαδιά για το πόνημά της και εξομολογούμαι δημοσίως ότι την «ζηλεύω» με την καλή έννοια του όρου. Ποτέ δεν δοκίμασα να μεταφράσω λόγω σεβασμού μου στην ιερότητα της γλώσσας και στον τιτάνιο κόπο του μεταφράσματος. Το μόνο που τόλμησα είναι να υμνήσω τον μεταφραστή, ακολουθώντας τον Τάκη Παπατσώνη, κι έτσι προ ετών δημοσίευσα στο καλαίσθητο περιοδικό Ευθύνη του πολύτιμου μέντορά μας, αείμνηστου πια Κώστα Τσιρόπουλου, ένα αρθράκι με τίτλο «Η Μετάφραση Ως Διάλογος».

Εύγε στους τολμητίες μεταφραστές σαν την Ελένη Λαδιά! Εύγε εσαεί! Ζήθι και χαίρε, ω, χαίρε, συνεχίζοντας τον συγγραφικό πόνο και τον μεταφραστικό κόπο σου, φιλτάτη εν πνεύματι αδελφή και συνάδελφος!

[Απόσπασμα από την ομιλία του Μάριου Μπέγζου, τ. Κοσμήτορα Θεολογικής Σχολής ΕΚΠΑ & Καθηγητή Συγκριτικής Φιλοσοφίας της Θρησκείας, στην παρουσίαση του βιβλίου στο Βιβλιοπωλείο των Εκδόσεων Αρμός, 9η Μαρτίου 2020]

Το Ιερόν
Για το ανορθολογικόν στην ιδέα της θεότητας και την σχέση του με το ορθολογικόν
Rudolf Otto
μετάφραση: Ελένη Λαδιά
Αρμός
262 σελ.
ISBN 978-960-615-253-5
Τιμή €18,00

Twitter