Κώστας Βούλγαρης: «Ο Κολοκοτρώνης ωραίος σαν Μπολιβάρ»
Κανάρη! –και τα σπήλαια
της γης εβόουν Κανάρη.–
Και των αιώνων τα όργανα
ίσως θέλει αντηχήσουν
πάντα: Κανάρη!
(Ανδρέας Κάλβος, Τα ηφαίστεια)
Σκέφτομαι ότι τους παραπάνω στίχους θα έπρεπε να είχε στον νου του ο Νίκος Εγγονόπουλος, όταν έγραφε τον Μπολιβάρ. Η πολιτική ανάγνωση της ποίησής του –συγκεκριμένα του Μπολιβάρ– και της ζωγραφικής του θα φέρει στο φως την αθέατη πλευρά της ιστορίας, η οποία μιλάει μεταμφιεσμένη, ακουμπώντας αφενός στην Ελληνική Επανάσταση, αφετέρου στα σύγχρονά του γεγονότα. Η πολιτική, με την ευρεία έννοια, είναι η πηγή της ποίησής του που δεν είναι «καθαρή», όπως τη θέλησαν οι ποιητές του ελεφάντινου ή γυάλινου πύργου. Όμως, όπως «η φύσις κρύπτεσθαι φιλεί» έτσι και η ποίηση, που πηγάζει από την ιστορία και ειδικά σε δύσκολες ώρες.
Ο Εγγονόπουλος αιφνιδίασε με τον Μπολιβάρ· «η τακτική του αιφνιδιασμού άλλωστε ήταν η αγαπημένη του μέθοδος», λέει ο Ελύτης (Ανοιχτά Χαρτιά, «Το Χρονικό μιας Δεκαετίας», σ. 269). Ένας ήρωας από τη Λατινική Αμερική και πεθαμένος πριν από εκατόν δέκα χρόνια, μετανάστευσε στην Ελλάδα του 1943, εν μέσω γερμανικής Κατοχής. Το ποίημα κυκλοφορούσε κρυφά χέρι με χέρι, πράγμα που δείχνει πως ο δημιουργός του κρύβεται και κρύβει πίσω από τον Μπολιβάρ πολλά μυστικά.
Το βιβλίο του Κώστα Βόύλγαρη, Ο Κολοκοτρώνης ωραίος σαν Μπολιβάρ, με υπότιτλο «Ο Νίκος Εγγονόπουλος απέναντι στον μακρυγιαννισμό», φέρει εξώφυλλο με ζωγραφικό έργο του ίδιου του ποιητή. Είναι ο Κολοκοτρώνης πένης, όπως ερμηνεύει από τα σημεία ο Βούλγαρης ή ο ίδιος ο Εγγονόπουλος με το «χοντρό χρυσό δαχτυλίδι στο δείχτη του δεξιού χεριού, που ήταν αδύνατο να μην το παρατηρήσεις», όπως γράφει ο Ελύτης (ό.π. σ. 271). Ή, τέλος, είναι το τρισυπόστατο, Εγγονόπουλος, Μπολιβάρ, Κολοκοτρώνης;
Ο Βούλγαρης, με μια συστηματική έρευνα στα πραγματολογικά στοιχεία του ποιήματος, θα προσπαθήσει να ανακαλύψει τα πρόσωπα που κρύβει ο Εγγονόπουλος πίσω από τις ιστορικές μάσκες, για να υμνήσει τον αγωνιζόμενο ελληνικό λαό με το προσωπείο του Μπολιβάρ αλλά και τον πρώτο στρατηγό του αγώνα και αδιαμφισβήτητο ηγέτη του, τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη. Ο Εγγονόπουλος, ιστορικά, ιδεολογικά, πολιτισμικά, θα αντιπαραθέσει στον Μακρυγιάννη του Σεφέρη τον Μπολιβάρ, ήτοι τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη και μαζί του τους Ανδρούτσο, Ρήγα, Ροβεσπιέρο, Λοτρεαμόν, Οικονόμου, Θησέα και άλλους ήρωες, από όλο το φάσμα του μύθου και της ιστορίας, διεθνοποιώντας το σύμβολό του.
Όλα εκείνα που μας φαίνονται υπερρεαλιστικά παιχνίδια του υπερρεαλιστή Εγγονόπουλου παίρνουν σχήμα καθαρό και νόημα σαφές. Το θέμα που γεννιέται ευθύς αμέσως είναι το τι κρύβει αυτή η μεταμφίεση. Και αυτό το «τι» θα τεκμηριωθεί με αναφορές σε ιστορικά κείμενα, στα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη και στη Διήγηση συμβάντων του Κολοκοτρώνη, στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους του Παπαρρηγόπουλου και άλλα γνωστά. Συστηματικά θα μελετήσει και το εικαστικό έργο ως συμπληρωματικό του ποιητικού.
Όλα εκείνα που μας φαίνονται υπερρεαλιστικά παιχνίδια του υπερρεαλιστή Εγγονόπουλου παίρνουν σχήμα καθαρό και νόημα σαφές.
Η διεθνοποίηση του Μπολιβάρ γίνεται «τη στιγμή που οι της γενιάς του ’30 ανακαλύπτουν τον Μακρυγιάννη και τον καθιστούν σύμβολο της μοντέρνας “λαϊκότητας”» ή αλλιώς φτιάχνουν την «εθνική μας αφήγηση, το ιστορικό της σχήμα […] με σύμβολο τον Μακρυγιάννη». Ο Σεφέρης στην Αίγυπτο με την κυβέρνηση και τον Μακρυγιάννη; Ο Εγγονόπουλος στο πλευρό του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ. Τη μυθική μέθοδο ο Σεφέρης; Την ιστορική-πραγματολογική ο Εγγονόπουλος, με σαφείς αναφορές στο 1821. Εμφύλιος τότε, εμφύλιος τώρα.
Ο Κολοκοτρώνης δεν κατονομάζεται ευθέως στο ποίημα, όμως όλα μιλούν γι’ αυτόν. Ο Μπολιβάρ είναι ωραίος σαν Έλληνας, αλλά και ο Κολοκοτρώνης είναι ωραίος σαν Μπολιβάρ. Όπως προκύπτει από το ποίημα, στα Ελληνικά Χρονικά που εξέδιδε ο Μάγερ στο Μεσολόγγι το 1824-1826, είναι ο Οδυσσέας Ανδρούτσος που αναφέρεται ως «Βολιβάρ της Ελλάδος». Στους Βίους παράλληλους του Πλουτάρχου είναι ο μυθικός Θησέας που δολοφονείται σπρωγμένος από τον φίλο του τον Λυκομήδη από έναν γκρεμό στη Σκύρο. Ο Κολοκοτρώνης εξορίζεται σε φυλακή της Ύδρας, στην κορυφή του βουνού Έρε, στο μοναστήρι του Προφήτη Ηλία, όπως ο Ανδρούτσος στην Ακρόπολη. Τον Ανδρούτσο γκρέμισε ο αδελφοποιτός του ο Γκούρας. Ο Υδραίος στρατηγός στη Λάρισα, Κυριάκος Σκούρτης, είναι αδελφοποιτός του Κολοκοτρώνη, «όστις δεν ήξευρε τίποτε από υπηρεσίαν ξηράς» (πήγε στον πόλεμο, χωρίς να αντικρίσει τον εχθρό) και μόνο που δεν γκρέμισε τον Κολοκοτρώνη. Η Λάρισα είναι οχυρό «κάστρο του Άργους, στα ριζά του ορεινού όγκου της Πελοποννήσου». Και, όπως το φάσμα του Θησέως (ομοίως και στον Μπολιβάρ) πολεμούσε στον Μαραθώνα, βοηθώντας τους Αθηναίους κατά των Περσών, έτσι και ο Ανδρούτσος, ο Κολοκοτρώνης και οι λοιποί ηγέτες συμμετέχουν στην κατοχική Αντίσταση.
Στο ερώτημα τι είναι αυτό που απασχολεί τον Εγγονόπουλο, η απάντηση είναι ότι βλέπει βαθιά πολιτισμική διαφορά ανάμεσα στους δύο ήρωες της επανάστασης, Μακρυγιάννη και Κολοκοτρώνη, και αυτήν επισημαίνει στο ποίημα. Στους στίχους «Μετά την επικράτηση της νοτιοαμερικανικής επαναστάσεως, στήθηκε στ’ Ανάπλι και τη Μονεμβασιά […] χάλκινος ανδριάς του Μπολιβάρ», ο Βούλγαρης αναγνωρίζει τον τόπο φυλάκισης του Κολοκοτρώνη στο λόφο της Ακροναυπλίας το 1833 και στο Παλαμήδι του Ναυπλίου το 1834-35, εκεί που φυλακίστηκαν και κομμουνιστές και ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ και παρέμειναν, ενώ είχαν ζητήσει από την κυβέρνηση που έφευγε στην Αίγυπτο να πολεμήσουν στην Αλβανία, όπου πολέμησε και ο ίδιος ο Εγγονόπουλος.
Ο Βούλγαρης θα αξιοποιήσει ιστορικά γεγονότα, συμπεριφορές ομοτέχνων του Εγγονόπουλου, τραγούδια που κυκλοφορούσαν στην Ισπανία και μεταγράφηκαν και στα ελληνικά, θα αναφερθεί και στα ρεμπέτικα, διότι «έχει μια οξυδερκή ματιά πάνω στη ρεμπέτικη κοσμοαντίληψη, και στην αντίστοιχη κοινωνική στάση», θα αξιοποιήσει κείμενα του Αντώνη Φωστιέρη, του Μάνου Χατζιδάκι, του Νίκου Θεοτοκά, του Αντώνη Λιάκου, τα οποία προσθέτουν, με τον τρόπο τους, στην όλη προβληματική και θα καταλήξει στο ότι «ο Εγγονόπουλος δεν είχε καμιά προσωπική αντίθεση με τη γενιά του ’30», «ήξερε πως ήταν μια γενιά εξουσίας», ο ίδιος ήταν, κατά τον Βούλγαρη, «ο μεγαλύτερος ποιητής μεταξύ των συνομηλίκων του» και ότι «ο Μπολιβάρ είναι το σημαντικότερο συνθετικό ποίημα του ελληνικού 20ού αιώνα». Ο στίχος «Μ’ ένα σκοπό του ταξειδιού: π ρ ο ς τ’ ά σ τ ρ α» μεταφέρει το μήνυμα των Μαρξ και Ένγκελς, όπως «οι προλετάριοι της παρισινής κομμούνας του 1871 έκαναν έφοδο στον ουρανό».
Το βιβλίο δίνει αφορμές για πολλές περαιτέρω μελέτες. «Έκαστος σιτίζεται, κατά την εικόνα αυτού και κατά την ιδέαν αυτού» λέει ο Βούλγαρης και κατεβάζει αυλαία με τους στίχους:
Μπολιβάρ! Είσουνα πραγματικότητα, και είσαι, και τώρα, δεν είσαι όνειρο.
Ο Κολοκοτρώνης ωραίος σαν Μπολιβάρ
Ο Νίκος Εγγονόπουλος απέναντι στον μακρυγιαννισμό
Κώστας Βούλγαρης
Βιβλιόραμα
192 σελ.
ISBN 978-960-9548-46-5
