Γιώργος Αράγης: «Ανθολογία της νεοελληνικής λογοτεχνικής κριτικής»
Με τις σχεδόν 1.000 σελίδες σε μεγάλο σχήμα, η Ανθολογία της νεοελληνικής λογοτεχνικής κριτικής εν πρώτοις εντυπωσιάζει, στη συνέχεια γοητεύει και, τέλος, δημιουργεί ένα αίσθημα ευφορίας. Ο αναγνώστης, που θα την πάρει στα χέρια και θα τη φυλλομετρήσει με περιέργεια, θα χαρεί, θα μάθει νέα πράγματα και, ας είναι γραμμένα από παλιά, θα ξαναθυμηθεί πολλά που έχει ξεχάσει, ενώ από την άλλη θα χαμογελάσει, όταν θα διαπιστώσει ότι και πολλών επιφανών και αυθεντιών οι κρίσεις περνούν κρίση. Παρά πολύ ωραία ταιριάζουν εδώ οι στίχοι του Κ.Γ. Καρυωτάκη: «Στην άμμο τα έργα στήνονται μεγάλα των ανθρώπων,/ και σαν παιδάκι τα γκρεμίζει ο Χρόνος με το πόδι». Ο Γιώργος Αράγης, εντριβής εις την γλώσσαν των κριτών (όπως θα έλεγε ο Παπαδιαμάντης πειραγμένος), πραγμάτωσε τον μέγα άθλο της συγκέντρωσης, σε έναν ογκωδέστατο τόμο, κριτικών και σημειωμάτων κριτικής, αρχίζοντας με τον Αδαμάντιο Κοραή και τον Εμμανουήλ Ροΐδη και φτάνοντας στις μέρες μας. Στο μέγα μεσοδιάστημα, έχουμε τη χαρά να δούμε τον Κωστή Παλαμά και τον Γιάννη Αποστολάκη, τον Τίμο Μαλάνο και τον Τέλλο Άγρα, τον Γρ. Ξενόπουλο, τον Ι.Μ. Παναγιωτόπουλο και τον Κώστα Στεργιόπουλο και άλλους πολλούς.
Κατ’ αρχάς, δίνεται σύντομο εργοβιογραφικό σημείωμα του κριτικού και αμέσως ακολουθούν τα κριτικά του κείμενα. Στην εισαγωγή του, ο ανθολόγος μάς ειδοποιεί εξαρχής ότι μια ανθολογία δεν αντικαθιστά τα κείμενα. Η ανθολογία είναι δείγμα. Ο κάθε ανθολόγος διαθέτει ορισμένο εύρος γνώσεων και προβληματισμού. Η ανθολογία είναι υπόθεση υποκειμενική και όσο το δυνατόν αντιπροσωπευτική. Άψογη ανθολογία δεν υπάρχει. Οι ανθολογίες έχουν προσωρινό χαρακτήρα. Μερικά κείμενα ανθολογούνται όχι για την κριτική αξία τους, αλλά για την ιστορική μαρτυρία τους.
Η ελληνική κριτική αρχίζει στον απόηχο του Διαφωτισμού και διακρίνεται για τη μαθητεία της στην προηγούμενη ευρωπαϊκή. Και τούτο φαίνεται από τους ανθρώπους που μαθήτευσαν στα ευρωπαϊκά γράμματα, όπως οι Φαναριώτες, και όπως δείχνουν οι αναφορές τους στη γαλλική και αγγλική κριτική, στον ρωσικό φορμαλισμό και στον γαλλικό δομισμό. Μονταίνιος, Καρτέσιος, Μποντλέρ, Μπερξόν, Ταιν, Βαλερί (Σεφέρης), Ελύτης (υπερρεαλισμός στον Κάλβο), κι ακόμα, Γκαίτε, Σλέγκελ, Καντ, Νίτσε, Ρίλκε, Έλιοτ, Πάουντ, ονόματα που επανέρχονται στα ελληνικά κείμενα. Πρώτοι στο είδος είναι ο Πολυλάς με τα Προλεγόμενα στα Άπαντα του Σολωμού και ο Ζαμπέλιος στα Ποιήματα του Τυπάλδου. Οι Έλληνες αφομοίωσαν το μάθημα των Ευρωπαίων, αλλά χειραφετήθηκαν. Έτσι, ο Πολυλάς λέει ότι ο Σολωμός «εδείχνετο διαφορετικός όχι μόνο από τους άλλους, αλλά και από τον εαυτό του». Ο Ροΐδης έβλεπε «αληθές» και «δημοτικότατον ελληνικόν» το ένδυμα της Κυρά Φροσύνης του Βαλαωρίτη. Ένας γνωστός λογοτέχνης μελετάται από τους κριτικούς, αλλά όταν ο Παλαμάς έγραψε ότι «αι ωδαί του Κάλβου […] νέον κόσμον αρμονίας διήνοιξαν ενώπιον εμού» ο Κάλβος ήταν σχεδόν άγνωστος. Η ανάπτυξη της κριτικής συμπορεύεται με την ανάπτυξη του Τύπου και του περιοδικού Τύπου. Αναφέρονται οι τίτλοι και οι χρόνοι κυκλοφορίας σημαντικών περιοδικών. Ο κάθε κριτικός έχει υπ’ όψιν του τον προηγούμενο, πράγμα που σημαίνει ότι ο παλαιότερος αποτελεί μέρος της παιδείας του νεότερου. Η μνήμη είναι επιλεκτική και συγκρατεί τα καλύτερα. Και τα «τέλεια έργα δεν πέφτουν ξαφνικά και απροσδόκητα, σαν τους αερόλιθους. Προετοιμάζονται, εγκυμονούνται χρόνια και καιρούς».
Ο χώρος δεν επιτρέπει να επεκταθούμε σ’ αυτή τη θαυμάσια εισαγωγή, που με τον τρόπο της είναι μέγιστον μάθημα. Ωστόσο, δεν θα ήθελα να κλείσω αυτό το σημείωμα χωρίς να σχολιάσω τα σχόλια των σχολιαστών και τις αντίθετες κρίσεις, από την απόσταση σχεδόν ενός αιώνα, για να πούμε πόσες από αυτές έχει γκρεμίσει με το πόδι ο Χρόνος του Ηράκλειτου ή του Καρυωτάκη. Με άλλα λόγια, πόσο μερικοί κριτές κρίνουν ή απλώς επικρίνουν, όχι με καλλιτεχνικά κριτήρια αλλά με απολύτως προσωπικά γούστα, κάτι σαν car tel est mon plaisir. Στη σελ. 389 αναφέρεται ότι ο Μποντλέρ υπήρξε μεγάλος κριτικός, «γιατί μπόρεσε και είδε και αναγνώρισε ποιητές που δεν είχαν καμία απολύτως συγγένεια με τη δική του ποίηση».
Η επιβλητική Ανθολογία του Γιώργου Αράγη ξαναθυμίζει παλιά και καθοριστικά για την κριτική μας κείμενα, δίνει δείγματα λαμπερών πνευμάτων, γεννά γόνιμους προβληματισμούς και μας καλεί σε μια επαναμάγευση του τοπίου της κριτικής.
Είναι ποιητής ο Καρυωτάκης; αναρωτιέται ο Τίμος Μαλάνος: «Ήταν αναμφισβήτητα ένας αληθινός ποιητής. Όχι όμως και μεγάλος, θα παρατηρήσει διορθώνοντας ο κ. Δημαράς. Αλλά προς Θεού, ποιος ζήτησε ποτέ για τον Καρυωτάκη έναν τέτοιον τίτλο…» και το μακροσκελές άρθρο συνεχίζεται με τις απαντήσεις στις υποθετικές ερωτήσεις του κ. Δημαρά. Με άλλα λόγια, ο Καρυωτάκης ήταν η αφορμή για να τα ψάλει ο ένας του άλλου. «Κανάγιες!» θα φωνάζει από τον τάφο του ο ποιητής. Μικρόψυχοι και «Ζηλιάρηδες γέροι, που όλα σας τα ’χετε προβλέψει. Δε θα ’ρθει ποτέ το αηδόνι να λαλήσει πάνω στη σωφροσύνη σας. Μωρέ, δε θα ’ρθει, δε θα ’ρθει» φωνάζει και ο Ελύτης (Ανοιχτά Χαρτιά, σελ. 19) από τη δική του μεριά. Από την άλλη, ο Κλέων Παράσχος από τότε είχε διαγνώσει «την αξία του Κ. Καρυωτάκη». Τελικά, ο Μαλάνος είπε όσα καλά μπορούσε για τον ποιητή, για να τον επαινέσει ή για να τον ακυρώσει;
Στη συνέχεια, ο Αράγης θα επισκεφθεί όλους τους κριτικούς έναν έναν, για να αποδώσει στον καθένα το κριτικό του στίγμα: ο Τέλλος Άγρας «είναι αυτός που ζήτησε από την κριτική να είναι προϊόν έμπνευσης». Ο Ζαμπέλιος θέλει αυτογνωσία, ο Χατζόπουλος ειλικρίνεια και ο λογοτέχνης «να πειστεί πως δεν μπορεί να ξεγελάσει με κανένα τέντωμα». Ο Ροΐδης τονίζει ότι η ανάπτυξη της λογοτεχνίας προϋποθέτει ανεπτυγμένο περιβάλλον. Η Λογοτεχνία δεν προάγεται σε υπανάπτυκτη χώρα. Ο Τίμος Μαλάνος αποκαλεί τον Παπαδιαμάντη «Σολωμό του διηγήματος» (σελ. 400) και ιδού το παράδειγμα της ποιητικότητας: «εβδομηκοντάκις επτά θα είχον τώρα ανάγκην να περιζώσω τον ναόν της Αγίας Αναστασίας [με σχοινίον ολοκίτρινον ευωδιάζον, κηρόπλαστον] (…) Τοσάκις είχε περιεζωσμένην την καρδίαν μου η άκανθα της πικράς αγάπης, τοσάκις την είχε περισφίξει το ερπετόν πάθος, το δολερόν» (σ. 401). Ο Φωκάς στάθηκε ακραίος. Κρίνει αρνητικά την «Ιερά οδό» και δεν αποδέχεται το ελπιδοφόρο «θα ’ρτει» του Σικελιανού (σελ. 797). Θεωρεί το Άξιον Εστί πιστό αντίγραφο του Μεγάλου Παρακλητικού Κανόνα και μας προβληματίζει με τη λοξή βολή στο ακόλουθο απόσπασμα: «το Άξιον Εστί είναι από μόνο του, είτε ηθελημένα είτε αθέλητα, αναμφισβήτητη υπόμνηση της Ενδοχώρας αυτής του Νεοελληνισμού σε μια στιγμή μάλιστα που την έχει απόλυτη ανάγκη» (σελ. 802).
Η επιβλητική Ανθολογία του Γιώργου Αράγη ξαναθυμίζει παλιά και καθοριστικά για την κριτική μας κείμενα, δίνει δείγματα λαμπερών πνευμάτων, γεννά γόνιμους προβληματισμούς και μας καλεί σε μια επαναμάγευση του τοπίου της κριτικής.
Ανθολογία της νεοελληνικής λογοτεχνικής κριτικής
ανθολόγηση: Γιώργος Αράγης
Σοκόλη
944 σελ.
ISBN 978-960-637-004-5
Τιμή €37,10
