Lucy Crehan: «Φυτώρια ευφυΐας»
Το εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο της Βρετανίδας εκπαιδευτικού και ερευνήτριας Lucy Crehan έρχεται να απαντήσει σε πιεστικά και καίρια ερωτήματα συγκριτικής ποιοτικής αποτίμησης εκπαιδευτικών συστημάτων, τα οποία έχουν αποτιμηθεί ποσοτικά με τις γνωστές και πολυσυζητημένες περιοδικές έρευνες ευρείας κλίμακας. Οι διεθνείς αυτές αξιολογήσεις των εκπαιδευτικών συστημάτων εμφανίζονται εμφαντικά από τις αρχές του νέου αιώνα, όταν –στο πλαίσιο μιας παγκοσμιοποιημένης πραγματικότητας– αναγνωρίζεται η σημασία της εκπαίδευσης στην ενδυνάμωση της οικονομικής ανάπτυξης και παράλληλα στην επίτευξη της κοινωνικής συνοχής.
Το πρόγραμμα PISA, ένα από τα δημοφιλέστερα εργαλεία μελέτης και αξιολόγησης των εκπαιδευτικών συστημάτων των χωρών που συμμετέχουν στο πρόγραμμα αυτό του ΟΟΣΑ (πάνω από εξήντα χώρες), εφαρμόζεται πρώτη φορά το 2000 και επαναλαμβάνεται κάθε τρία χρόνια, στο τέλος της υποχρεωτικής εννιάχρονης εκπαίδευσης των μαθητών. Στόχος του προγράμματος είναι να αξιολογήσει τις δεξιότητες των δεκαπεντάχρονων μαθητών, που κρίνονται ως αναγκαίες για τον εγκλιματισμό τους στον σύγχρονο κόσμο, τόσο για την ατομική τους ανάπτυξη, όσο και για την ανάπτυξη των κοινωνιών τους. Με βάση τον παραπάνω στόχο, σχεδιάζονται και τα πεδία αξιολόγησης ικανοτήτων των μαθητών: οι δεξιότητες γλωσσικής κατανόησης και επικοινωνίας (σύμβολα, επιστήμη, τεχνολογία)· οι δεξιότητες επικοινωνίας και συνεργασίας μέσα στο κοινωνικό πλαίσιο, ώστε να μπορούν να δράσουν μέσα σε πολυπολιτισμικά περιβάλλοντα, εναρμονίζοντας δικαιώματα και υποχρεώσεις· και οι ικανότητες των μαθητών να λειτουργούν συνεργατικά, να επιλύουν διαφορές και να αντιμετωπίζουν συγκρούσεις, να επιδεικνύουν σεβασμό στη διαφορετικότητα (αξίες, αντιλήψεις, στάσεις, πολιτισμούς). Τα πεδία μάθησης, σε καθένα από τα οποία δίνεται έμφαση κάθε φορά, είναι η Κατανόηση Κειμένου, τα Μαθηματικά, οι Φυσικές Επιστήμες. Το «μυστικό» αυτής της αξιολόγησης βρίσκεται στη διερεύνηση του βαθμού πρακτικής αξιοποίησης της προσκτώμενης γνώσης και ο βαθμός λειτουργικότητας του γλωσσικού και επιστημονικού εγγραμματισμού.
Είναι γεγονός ότι τα αποτελέσματα του προγράμματος PISA έχουν προκαλέσει αναστάτωση στη διεθνή εκπαιδευτική κοινότητα, και κυρίως στις χώρες που έχουν «κακή τύχη» στο πεδίο των διακρατικών συγκρίσεων (ανάμεσά τους και η Ελλάδα). Περισσότερο δημοσιογραφικές οι αποτυπώσεις και οι αναλύσεις –εκτός από την έρευνα που διεξάγεται σε κομβικά θεσμικά εκπαιδευτικά όργανα κάθε χώρας– απλουστεύουν τα δεδομένα, εμμένοντας στην αυτονομία των ποσοτικών δεδομένων, χωρίς να επιχειρούν μιαν αξιόπιστη, ολιστική θεώρηση των ιδιαίτερων πολιτισμικών συστημάτων κάθε χώρας σε σχέση με τον σχεδιασμό και τη στοχοθεσία των εκπαιδευτικών της προγραμμάτων. «Μια αξιόπιστη διακρατική ανάλυση είναι κατ’ ανάγκην απαιτητική και σύνθετη, και προϋποθέτει την κατανόηση όχι μόνο των συνθηκών που επικρατούν στο παρόν, αλλά και των σύνθετων αλληλεπιδράσεων στην κοινωνία και την οικονομία και, περαιτέρω, των αιτιών και των τάσεων όπως διαμορφώθηκαν ιστορικά», θα σημειώσει στον πρόλογο του βιβλίου της Lucy Crehan ο διευθυντής του Ομίλου για την Έρευνα και Ανάπτυξη της Αξιολόγησης, Τim Oates, συστήνοντας έτσι τη σοβαρότητα και τη συγκριτική ποιοτική έρευνα της συγγραφέως.
Τι είναι ωστόσο το βιβλίο Φυτώρια ευφυΐας της Lucy Crehan, που προσφέρουν στο ελληνικό κοινό οι πάντα καλόδεχτες εκδοτικές επιλογές των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης – το πρώτο βιβλίο της σειράς «Ο Κοινός Λόγος»; Πρόκειται, όπως ο υπότιτλος μας διαφωτίζει, για «ένα ταξίδι στα καλύτερα εκπαιδευτικά συστήματα του κόσμου». Και επιλέγει ως χώρες του ερευνητικού της προορισμού: τη Φινλανδία, την Ιαπωνία, τη Σιγκαπούρη, την Κίνα (Σαγκάη), τον Καναδά. Ποιο είναι το βασικό κριτήριο επιλογής της; Σίγουρα η υψηλή θέση τους στα αποτελέσματα του προγράμματος εκπαιδευτικής αξιολόγησης PISA. «Επέλεξα τη Σαγκάη και τη Σιγκαπούρη γιατί είχαν εντυπωσιακές επιδόσεις· την Ιαπωνία γιατί είναι μεγάλη χώρα και όχι πόλη-κράτος· τη Φινλανδία γιατί μέχρι πρόσφατα ήταν η μόνη Δυτική χώρα που ξεπερνούσε τις χώρες της Ανατολικής Ασίας· και τον Καναδά γιατί είχε καλές επιδόσεις παρά την πολιτιστική και γεωγραφική πολυμορφία που τον χαρακτηρίζει». Η κάθε χώρα θα εξεταστεί από τη συγγραφέα ως μία μελέτη περίπτωσης, αξιοποιώντας όλα τα μέσα περισυλλογής πληροφοριών: βιβλιογραφική μελέτη, παρατήρηση, προφορικές συνεντεύξεις από ειδικούς (εκπαιδευτικούς της τάξης, σχεδιαστές εκπαιδευτικών προγραμμάτων, θεσμικούς εκπροσώπους της εκπαίδευσης, αναλυτές και αξιολογητές εκπαιδευτικών συστημάτων…), αλλά και από τυχαίες συναντήσεις και συζητήσεις στον δρόμο, στο ταξί κ.λπ., από γονείς και κηδεμόνες και, βέβαια, από τους ίδιους τους μαθητές, στις τάξεις των οποίων θα παρακολουθήσει μαθήματα ή και θα διδάξει.
Ο λόγος της απλός, ανεπιτήδευτος, «κοινός», χωρίς τη δυσπροσπέλαστη χροιά του ακαδημαϊκού λόγου, συνθέτει την κοινωνική παρατήρηση με τη λογοτεχνική αναπαράσταση του «ταξιδιού», δημιουργώντας ομίλους πρόθυμων «συνταξιδιωτών» της.
Η εγκατάστασή της για αρκετά μεγάλα διαστήματα στις ερευνώμενες περιοχές τής προσφέρει την αναγκαία μέθεξη στην ιδιαιτερότητά τους –ιστορική, πολιτική, οικονομική, κοινωνική, αξιακή– ώστε να μπορούμε να μιλήσουμε για τη διαμορφούμενη βιωματική της σχέση με το γενικότερο, κάθε φορά, περιβάλλον, την ιδιαίτερη ανθρωπολογία των κατοίκων και την εσωτερική συνοχή της πολιτισμικής τους ταυτότητας, της οποίας θεμελιώδες πεδίο συνιστά η εκπαίδευση. Παρακολουθεί έτσι και μας μεταφέρει στην οργανική σχέση κάθε εκπαιδευτικού συστήματος, συνδέοντάς το με την ιστορικότητα, τις διαγενεακές σταθερές, τις επήρειες και τις συγχρονικές προτεραιότητες κάθε χώρας. Η ελεγμένη από πολλές οπτικές κριτική της ματιά και οι συγκριτικές της προσεγγίσεις υπογραμμίζουν τη σοβαρότητα και τη βαθιά μελέτη που απαιτείται, προκειμένου για τη συγκρότηση και εφαρμογή των αναλυτικών προγραμμάτων και των μεταρρυθμιστικών παρεμβάσεων, ώστε να αποφεύγεται η άκριτη ή επιδερμική αξιοποίηση και προβολή επιτυχημένων εκπαιδευτικών παραδειγμάτων, που ωστόσο δεν μπορούν να ενσωματωθούν σε ανοίκεια, ετερογενή περιβάλλοντα.
Η χαρισματική της κοινωνικότητα, που διευκολύνει τη συμμετοχική της παρατήρηση ως μία από τις μεθόδους της, και τα ερωτήματα που κάθε φορά θέτει θα της αποκαλύπτουν την πολιτισμική φυσιογνωμία της κάθε χώρας σε συνάφεια με το εκπαιδευτικό της περιβάλλον: τα φανερά και τα κεκρυμμένα της συμπεριφοράς, των αντιλήψεων, των γνώσεων, των συναισθημάτων – ανθρώπους και πράγματα και συνθήκες. «Ο ιδεατός επιστήμονας σκέφτεται όπως ο ποιητής, εργάζεται όπως ο βιβλιοθηκάριος και, υποθέτω, εφόσον διαθέτει πραγματικό πάθος, γράφει επίσης όπως ο δημοσιογράφος», και η Lucy Crehan ανταποκρίνεται στο δημιουργικό πάθος για το οποίο κάνει λόγο ο E.O. Wilson. Ο λόγος της απλός, ανεπιτήδευτος, «κοινός», χωρίς τη δυσπροσπέλαστη χροιά του ακαδημαϊκού λόγου, συνθέτει την κοινωνική παρατήρηση με τη λογοτεχνική αναπαράσταση του «ταξιδιού», δημιουργώντας ομίλους πρόθυμων «συνταξιδιωτών» της.
Στην όλη σύνθεση του βιβλίου, θα προηγηθεί ένα εισαγωγικό κεφάλαιο – για το προσωπικό ταξίδι της συγγραφέως και τη συγκομιδή της από την επιτόπια εξέταση του προγράμματος, τα κίνητρα και τη δική της οπτική. Μια προσωπική διαδρομή, σε ύφος γλαφυρό, αφηγηματικό, όπως οι εξομολογήσεις του κοινωνικού επιστήμονα-παρατηρητή, όταν διεξάγει έρευνα in situ. Αυτού του είδους η έρευνα απαιτεί στην ουσία τη μετακίνηση του ερευνητή από τη δική του πραγματικότητα στη μετάβαση του υπό εξέταση αντικειμένου και την παραίτηση από τα δικά του εγκατεστημένα στερεότυπα. Η Lucy Crehan, εξοπλισμένη με την εκπαιδευτική και ερευνητική της εμπειρία, τη σπουδή της στη σχολική ψυχολογία, και το ανήσυχο, φιλέρευνο πνεύμα της, θα γίνει, σύμφωνα με τον Steinar Kvale, «ο ταξιδιώτης ή μεταλλωρύχος, που αναζητά το κρυμμένο μέταλλο μέσα από μια εσωτερική θέαση» των πραγμάτων. Με αυτή θα μας ξεναγήσει στα εκπαιδευτικά τοπία των χωρών που επέλεξε, δομώντας την εργασία της πάνω σε όλα τα συναφή πεδία και πραγματώνοντας τους εννοιολογικούς συσχετισμούς που απαιτούνται ώστε να φωτίζεται το συνολικό πλαίσιο λειτουργίας του εκπαιδευτικού συστήματος. Και να αναφαίνονται –κάποτε υπογραμμισμένα– οι δυνατότητες και οι αδυναμίες τους, αντίστοιχες με κείνες του ευρύτερου πολιτισμικού τους περιβάλλοντος.
Εδώ θα πρέπει να τονιστεί η δεξιότητα της ερευνήτριας, προκειμένου να μας δεξιωθεί στην εκπαιδευτική διαφορετικότητα και να μας καταστήσει άκοπα μετόχους μιας ευρύτερης, συναρπαστικής ταξιδιωτικής εμπειρίας από τη Δύση στην Ανατολή, σε περισσότερο δημοκρατικές και εκσυγχρονισμένες δομές εκπαίδευσης και σε αυταρχικότερες και περισσότερο ανταγωνιστικές, υπόρρητα ή και ανοιχτά υποδεικνύοντας τη σημασία της ιστορικής και πολιτισμικής αφετηρίας για τον εκπαιδευτικό σχεδιασμό, για την εναρμονισμένη με το παρελθόν σφυρηλάτηση του –διαφορετικού– παρόντος που εξυφαίνει την προοπτική του μέλλοντος. Θα τεκμηριώσει έτσι συστηματικά τη δημοκρατικότητα του φινλανδικού σχολείου και τον ωραίο σεβασμό της «παιδικότητας»· τη διδαχή της ομαδικότητας του γιαπωνέζικου παραδείγματος και ταυτόχρονα την καλλιέργεια της πεποίθησης πως όλα τα παιδιά μπορούν· την ιδιαίτερη μέριμνα για την κατάκτηση της επιστημονικής και παιδαγωγικής ικανότητας του εκπαιδευτικού στη Σιγκαπούρη (όπως και στη Φινλανδία), αλλά και τη βαθμοθηρία, την πολύ πρώιμη επιλογή κατεύθυνσης εκ μέρους των μαθητών, το ανελέητο εξεταστικό σύστημα και την ανταγωνιστική δομή του συστήματος, που οδηγεί στη λειτουργία ιδιωτικών φροντιστηρίων· τις βαθιές ρίζες της κινέζικης εκπαίδευσης στην κομφουκιανή νοοτροπία, την εξοντωτική υπερεντατική μαθητική παρακολούθηση και εργασία στο σχολείο και στο σπίτι (στο λύκειο το πρόγραμμα μπορεί να φτάσει και μέχρι δώδεκα ώρες παρακολούθηση), τους ένστολους μαθητές στις πολυπληθείς (μέχρι και πενήντα μαθητές) τάξεις, την τεκμηριωμένη πίεση για απομνημόνευση ή μάλλον για μάθηση μέσω της επανάληψης, την αυταρχικότητα και την καταπίεση του συστήματος αλλά και την προσπάθεια προαγωγής της καινοτομίας και της κριτικής σκέψης (από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα). Τέλος, τη δημογραφική, κοινωνική, πολιτισμική ποικιλομορφία του Καναδά, την ισορροπία ανάμεσα στη διδασκαλία της σχολικής ύλης και στη διδασκαλία ευρύτερων γνωστικών, κοινωνικών και ηθικών δεξιοτήτων, την έμφαση στην ανακαλυπτική μάθηση, τη στάθμιση των ορίων της ατομικότητας, την έμπρακτη μέριμνα για όλους τους μαθητές με την προσφορά στήριξης στους πιο αδύναμους και αυξημένες προκλήσεις στους πιο ικανούς· την εναρμόνιση ανάμεσα στη λογοδοσία των σχολείων και στη διαρκή υποστήριξή τους, ώστε να βελτιώνουν τα εκπαιδευτικά τους αποτελέσματα.
Η χαρτογράφηση των παραπάνω εκπαιδευτικών συστημάτων και η κριτική τους αποτίμηση σε συσχετικά πλαίσια σπουδής και διερεύνησής τους δεν οδηγεί τη συγγραφέα σε απολυτότητες και ιεραρχήσεις, ούτε σε αβασάνιστες προτάσεις ποιοτικών παρεμβάσεων για την αντιμετώπιση των όποιων δυσλειτουργιών ή υστερήσεων. Ο αξιολογικός της χάρτης συντάσσεται στη βάση μιας αυθεντικής οριζόντιας αξιολόγησης, όχι στη σχέση του κάθε συστήματος με τα υπόλοιπα, αλλά στην εξελικτική πορεία και την απόδοση του ίδιου σε συνάρτηση με τις μεταρρυθμιστικές παρεμβάσεις σ’ αυτό. Και αμφισβητώντας τις ποσοτικοποιημένες μετρήσεις του προγράμματος PISA, θέτει το καταλυτικό ερώτημα: «Μήπως η επιδίωξη υψηλής βαθμολογίας στο PISA, με την εφαρμογή των συγκεκριμένων αρχών, αντιβαίνει σε άλλα σημαντικά αγαθά που πρέπει να προσφέρει η εκπαίδευση;» Η σοφία της του ταξιδιού δεν επιτρέπει παρά την πρόταση μιας στοχαστικής εξέτασης όλων των ζητημάτων που θέτει η εκπαίδευση σε συνάφεια με το γενικότερο πολιτισμικό περιβάλλον και την ιστορία: «…κανένας δεν γνωρίζει με βεβαιότητα τι είναι αποτελεσματικό στον σχεδιασμό μιας ποιοτικής εκπαίδευσης (κι αν κάποιος πιστεύει πως ξέρει, η σιγουριά του είναι αδικαιολόγητη)», θα πει με τη δική της όχι αβασάνιστη σιγουριά. Αλλά αισθάνεται την ανάγκη, στο καταληκτικό κεφάλαιο των συμπερασμάτων του γοητευτικού ταξιδιού της, να συνοψίσει τις πέντε, κατά τη γνώμη της, αρχές για δίκαια εκπαιδευτικά συστήματα υψηλών αποδόσεων: α. Να προετοιμάζουμε τα παιδιά για την τυπική εκπαίδευση. β. Να σχεδιάζουμε τις έννοιες του αναλυτικού προγράμματος με στόχο τη βαθιά κατανόηση και το περιεχόμενο με στόχο τη δημιουργία κινήτρων. γ. Να υποστηρίζουμε τα παιδιά ώστε να ανταποκρίνονται σε προκλήσεις. δ. Να αντιμετωπίζουμε τους εκπαιδευτικούς ως επαγγελματίες. ε. Να συνδυάζουμε τη λογοδοσία των σχολείων παρέχοντάς τους ταυτόχρονα συνεχή στήριξη.
Προσωπικά θα συμπλήρωνα τα παραπάνω λέγοντας: …και όχι ερήμην των παιδιών. Όχι υπονομεύοντας το παρόν τους προς όφελος ενός απροσδιόριστου μέλλοντος, του οποίου την αφαιρετική υπόσταση και δεν κατανοούν. Αλλά και η ίδια η συγγραφέας, αφήνοντας τους πιο λυρικούς τόνους του αφηγηματικού της «μύθου» να παίξουν με το όνειρο της παιδικότητας, θα μας διδάξει: «Θα ήθελα να είναι τα παιδιά μου εξαιρετικοί αναγνώστες και να έχουν στέρεες μαθηματικές γνώσεις… να κατανοούν καλά και τις φυσικές επιστήμες… θα ήθελα όμως ν’ ασχοληθούν με τις δημιουργικές τέχνες και να μάθουν να εκφράζονται μέσω αυτών. Θα μου άρεσε να γυρίζουν από το σχολείο γεμάτα λάσπη ύστερα από ένα παιχνίδι ράγκμπι… ή να μυρίζουν ιδρώτα ύστερα από έναν αγώνα μπάσκετ, και δεν θα με πείραζε αν καθυστερούσαν να επιστρέψουν επειδή έπαιζαν. Θα ήθελα ακόμη το σχολείο τους να τα ενθαρρύνει να σκέπτονται για την κοινότητα και την κοινωνία στην οποία ζουν… και να έχουν πάντοτε υψηλού επιπέδου ηθικά κριτήρια…» (σ. 333-334).
Ένα «μάθημα» για την ασθματική, μυωπική και μικροαστική λογική μας – αυτό είναι το βιβλίο της Lucy Crehan, που θα πρέπει να βρει τη θέση του στην ενεργό βιβλιοθήκη κάθε εκπαιδευτικού και γονέα, κάθε υπεύθυνου για τον σχεδιασμό της εκπαίδευσης, κάθε αναγνώστη, και μάλιστα σε μέρες που υπονομεύεται όχι απλώς η χαρά της ζωής –και μέσω της εκπαίδευσης–, αλλά η ίδια η δυνατότητα του ζην…
Φυτώρια ευφυΐας
Ένα ταξίδι στα καλύτερα εκπαιδευτικά συστήματα του κόσμου
Lucy Crehan
μετάφραση: Μαρία Παπαηλιάδη
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
384 σελ.
ISBN 978-960-524-546-7
Τιμή €14,00
