Αγάθη Γεωργιάδου: «Ηλίας Γκρής»
Το βιβλίο που έχουμε στα χέρια μας φέρει την υπογραφή της Αγάθης Γεωργιάδου και αφορά τον Ηλία Γκρή, σημαντικότατο ποιητή της γενιάς του ’70. Η συστηματικότητα της Γεωργιάδου, η επάρκεια των επιστημονικών εργαλείων που διαθέτει και το καλλιεργημένο αισθητήριό της οδήγησαν σ’ αυτή τη μελέτη, η οποία μας δίνει μια πλήρη εικόνα του ποιητή και του έργου του.
Το βιβλίο, παρά μία 200 σελίδες, περιλαμβάνει τρία μέρη. Το πρώτο, με τον γενικό τίτλο «Ηλίας Γκρής», επιμερίζεται σε τρεις ενότητες: «Και μαζί και μόνος: Ο Ηλίας Γκρής και η ποιητική γενιά του ’70», η πρώτη. «Το ποιητικό ταξίδι του Ηλία Γκρή: Μια ποιητική αποτίμηση», η δεύτερη και το «Επίμετρο», η τρίτη. Στο δεύτερο κεφάλαιο έχουμε την «Ανθολόγηση των Ποιημάτων» και στο τρίτο τη «Συνέντευξη στον Γιώργο Σταματόπουλο».
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Ο Ηλίας Γκρής γεννήθηκε το 1952 στα Κρέσταινα Ολυμπίας, σπούδασε Οικονομικά στη Βιομηχανική Σχολή, σήμερα Πανεπιστήμιο Πειραιά, πήρε μέρος στη φοιτητική εξέγερση τον Νοέμβρη του 1973, έγινε δημοσιογράφος και εργάστηκε στην ΕΡΤ, όπου ως ρεπόρτερ, συντάκτης και αρχισυντάκτης ασχολήθηκε με εκπομπές ιστορικού και πολιτιστικού περιεχομένου. Είναι μέλος της Επιτροπής Σεναρίων, της Επιτροπής Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας Κύπρου, της Εταιρείας Συγγραφέων και Αντιπρόεδρος του Κύκλου των Ποιητών. Τέλος, εκτός από ποιητής είναι πεζογράφος, δοκιμιογράφος και ανθολόγος.
Ο Ηλίας Γκρής είναι εγγεγραμμένος στα μητρώα της γενιάς του ’70, στην οποία συστεγάζονται ποιητές διαφορετικού διαμετρήματος, θεματολογίας και ύφους, λόγω μεγαλύτερης ή μικρότερης σχέσης με ιστορικά, πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα τα οποία επηρέασαν το έργο τους. Ο χρόνος που κύλησε μας επιτρέπει πλέον να επαναξιολογήσουμε τις σχέσεις, ομοιότητες και διαφορές, στοιχεία σύγκλισης ή απόκλισης των ποιητών της γενιάς.
Παρατίθεται ο κατάλογος με τους εγγεγραμμένους του ’70 (εδώ και παρενθετικά θα πούμε πως πολλοί παραπονούμενοι είναι απ’ έξω και ρωτούν αν θα αποφασίσει κανένας ληξίαρχος να τους αναγνωρίσει τη γέννηση!). Η Αγάθη Γεωργιάδου παραθέτει πάντως τα τεκμήρια της διαπίστευσης της γενιάς, καθώς και τους παράλληλους τίτλους της. Στα μη εξαιρετέα χαρακτηριστικά της συμπεριλαμβάνονται η ιστορία και τα συνακόλουθα, οι πολιτικές εξελίξεις, η εξέγερση του Πολυτεχνείου, ο τόπος καταγωγής, τα διεθνή γεγονότα που συνταράσσουν τον κόσμο, η μεταπολίτευση, οι σπουδές, οι τιμές με βραβεία και οι εξωποιητικές ενασχολήσεις, η επίδραση από τους beat στην Αμερική και άλλους ποιητές που διασκέλισαν τον Ατλαντικό και επηρέασαν την Ευρώπη, όπως Γκίνσμπεργκ, Ντίλαν, Πάουντ, Έλιοτ. Η προτίμηση στα ολιγόστιχα ποιήματα, τα προσωπικά συναισθήματα, οι μεταφυσικές αναζητήσεις –ναι και όχι–, η τραυματική εμπειρία από το ιστορικό παρελθόν, η νοσταλγία για την πατρική γη και την παιδική ηλικία, η γλώσσα και οι δυνατότητές της.
Η ρίζα της σκέψης του Γκρή φτάνει στους προσωκρατικούς φιλοσόφους, τους οποίους χαρακτήρισε «ποιητές που έγραψαν την ποίηση της φιλοσοφίας» και συχνά η ποίησή του έχει εκεί τη «λοξή ματιά της».
Η Αγάθη Γεωργιάδου διακρίνει δύο μεγάλες περιόδους στην ποίηση του Ηλία Γκρή. Η πρώτη είναι η ιστορική φάση με τις πρώτες συλλογές, την έντονη «πολιτική αγρύπνια» του ποιητή, ο οποίος αν και δεν έζησε τον Εμφύλιο, εισέπραξε ωστόσο το μετεμφυλιακό κλίμα και βίωσε τις άλλες πολιτικές ανατραχές, μέσα στις οποίες ανδρώθηκε. Το έργο δέχεται αρκετές θετικές κριτικές από επιφανείς μελετητές.
Η δεύτερη περίοδος αφορά το χρονικό διάστημα 1993-2018 με τις φιλοσοφικές ανησυχίες, οι οποίες ωστόσο ανιχνεύονταν και στα ποιήματα της προηγούμενης φάσης. Αξιοσημείωτη είναι η παρατήρηση της Γεωργιάδου ότι στο διάστημα 1988-2018 εξέδωσε μόνο 117 ποιήματα, ήτοι τέσσερα ποιήματα τον χρόνο. Σ’ αυτή τη φάση αποκρυσταλλώνονται τα χαρακτηριστικά του Γκρή, όπως φιλοσοφική εμβάθυνση στα πράγματα (Δημήτρης Παπουτσάκης) και «συνταίριασμα του υψηλού φρονήματος με τη λυρική αποθέωση της ερημιάς […] του αγριμιού, της ανημποριάς του να ξαναβρεί τα ίχνη της προέλευσής του» (Αλέξης Ζήρας).
Οι πυλώνες της ποίησης του Γκρή είναι τρεις: η ιστορία, η φιλοσοφία και το βίωμα. Με άλλα λόγια τα γεγονότα, ο στοχασμός και η εμπειρία που οδηγούν στη δημιουργία. Η ρίζα της σκέψης του Γκρή φτάνει στους προσωκρατικούς φιλοσόφους, τους οποίους χαρακτήρισε «ποιητές που έγραψαν την ποίηση της φιλοσοφίας» και συχνά η ποίησή του έχει εκεί τη «λοξή ματιά της».
Από άποψη ύφους, αρχίζει επικολυρικά, συνεχίζει δραματικά και τέλος σαν από τον ουρανό ψηλά εποπτεύει τον κόσμο κάτω. Θα μπορούσε κανείς να διακρίνει στις αρμονικές αντιθέσεις ανάμεσα στο εξωστρεφές και στο εσωστρεφές, στο επικό και στο λυρικό, στο ολιγόστιχο και στο πολύστιχο ποίημα, στο ατομικό και στο συλλογικό. Οπωσδήποτε πανταχού παρών και ο έρωτας.
Η Γεωργιάδου παρακολουθεί τη σταδιακή εξέλιξη του ποιητή μέσα από τα έργα του, της οποίας διακρίνει τα χαρακτηριστικά: συναισθηματική διαφοροποίηση και διάψευση: χαμένος «από τ’ όραμα» αυτός που «κατάσαρκα φόρεσε πανό και σημαίες», σαφής νύξη τους αγώνες (αναφορά στον Σεφέρη), ζώντας σε μια «έρημη χώρα» (αναφορά στον Έλιοτ) και φυσικά σε κάθε στίχο και σε κάθε συλλογή και εποχή θα φανεί η παιδεία του και η θητεία του στους μεγάλους Έλληνες και ξένους ποιητές, πράγμα που επιβεβαιώνει ότι η Τέχνη δεν έχει σύνορα και ο ποιητής είναι εδώ και παντού. Η Γεωργιάδου επισημαίνει τις αναφορές στον ποιητή της Ρωμιοσύνης Γιάννη Ρίτσο, στον συντοπίτη του Τάκη Σινόπουλο, στον πανελλήνιο Κωστή Παλαμά, στον παγκόσμιο Άλεν Γκίνσμπεργκ.
Ακολουθεί ο πονεμένος στοχασμός με τον «ολάκερο λυγμό», με έμφαση στην πολιτική ευθύνη και τους «άλαλους καημούς» της προηγούμενης γενιάς. Η άποψή του ότι «η αληθινή ποίηση φέρει πολιτική ιδεολογία μες στην αλληλοπεριχώρηση του επίκαιρου με το αΐδιο» μοιάζει σαν επαναδιατύπωση του μη κατονομαζόμενου νυν και αιέν από το Άξιον Εστί του Οδυσσέα Ελύτη.
Οι στίχοι του Μιχάλη Κατσαρού: εσύ έχεις «μνήμη τσιγγάνου ατίθασου/ θα σε στενέψει το ένδυμα/ των Κυρίων κοσμικών ποιητών/ των με δόξαν και ποίηση» αποτελεί διακριτική προειδοποίηση προς τον Γκρή και ο νοών νοείτω τον υπονοούμενο ψόγο αφενός και τη διεκδίκηση του Γκρή στα δικά του –του Κατσαρού– πολιτικά και κοινωνικά σχήματα. Έτσι, οι στίχοι «η μοναξιά των βουνών/ στα μαλλιά σου κοιμίζει αστέρια» επιβεβαιώνουν τη διαφοροποίηση του ποιητή εδαφικά και ιδεολογικά, για να μην πω απλώς κοινωνικά.
Ο ποιητής έχει συνείδηση της γης του, της ιστορίας του, της αποστολής του και του χρέους απέναντι στους μεγάλους ομοτέχνους του.
Με το «εχθρικό τοπίο» η ποίηση του Γκρή κάνει στροφή προς τα μέσα και προς τα πίσω. Ξαναβλέπει τα παιδικά χρόνια, ξαναβιώνει την εφηβεία του, περιγράφει τον τρόμο και τον θάνατο, τη βουρκωμένη ζωή. Ωστόσο, δεν παύει να ονειρεύεται.
«Στην άκρη της Κόλασης» «όπου παιδί φυλλομετρούσε τα όνειρα» (όπως ο Λουντέμης μετρούσε τα άστρα) συνθέτει αλυσίδες πολύστιχων ποιημάτων, με κρίκο την τελευταία λέξη του προηγούμενου με την πρώτη λέξη του επόμενου, εξασφαλίζοντας την ενότητα και τη συνοχή σε έναν καταρράκτη νοημάτων και συναισθημάτων.
Στον Λήθαργο κόσμο, κατασταλαγμένος ποιητικά και τεχνικά, θα γράψει μακρά ποιήματα για τον Σινόπουλο και τον Κατσαρό, για τον έρωτα και την επανάσταση. «Ένα άσπρο χαρτί είναι πεδίο ατελείωτης μάχης· από μέσα του βγαίνει σχεδόν πάντα ζωντανό ένα ποίημα».
Σημαντικοί σταθμοί επίσης είναι Η Έφεσος των αλόγων, όπου ο ποιητής με ηρακλείτειο στοχασμό ατενίζει τη ζωή φιλοσοφικά, μυστικιστικά, υπαρξιακά. Ο Λέανδρος Πολενάκης τον χαρακτηρίζει αγρίμι που «πορεύεται μονάχο στους δρόμους της ψυχής», εφόσον ο ποιητής ελευθερώνεται, σαν τα άλογα, από τα όποια χαλινάρια του. Ξαναγυρίζει στους μεγάλους της παράδοσής μας, Σολωμό και Κάλβο, επαναξιολογεί, κρίνει και απορρίπτει ποιητές που αναγνώριζε παλαιότερα. Οι λέξεις τώρα «γαυγίζουν» τον πόνο του. Ο καιρός του Πολυτεχνείου τον σημαδεύει: «Από κείνη τη νύχτα ό,τι κι αν πω φωνάζει το αίμα».
Επιστρέφοντας στην προσωπική του μυθολογία, αναστοχάζεται πάνω στις παλιές πληγές και τον Εμφύλιο που δεν ξεχνιέται.
Με τις Δεκατρείς φωνές στην Κύπρο, ποιήματα «βαθιάς ποιητικής πνοής» τα χαρακτηρίζει η Γεωργιάδου, αποτίει φόρο τιμής στους Κύπριους αδελφούς. Ο Αλφειός πρόγονος (υπόδηλη σχέση με τον σκοτεινό Αλφειό του ομότεχνου Γιώργου Μαρκόπουλου) του δίνει τη στροφή προς τους προγόνους, την ανάμνηση της σύνδεσης, «στα ασημιά νερά που ξεπλένει αμαρτίες» (όπως και η θάλασσα η θαυματουργή του Σεφέρη στο «Ένας λόγος για το καλοκαίρι»). Στο Σαν άλλος Οιδίποδας αναφέρεται στον ιδανικό αυτόχειρα Δημήτρη Λιαντίνη, «σύμβολο αντίστασης ενάντια στην καθημερινή ευτέλεια», σ’ αυτόν που δεν φοβήθηκε τον θάνατο και βάδισε θαρραλέα επάνω του.
Η Γεωργιάδου χαρακτηρίζει συγκλονιστικό το ποίημα «Η συντριβή του Γιάννη Ρίτσου». Προσθέτω εδώ το ανάλογο του Ελύτη «Σολωμού συντριβή και δέος» για να επισημάνω την προσφυγή του ενός ποιητή στον άλλο, του νεότερου στον παλαιότερο, σαν να λέμε πως η αναφορά και μόνο του ονόματός του λειτουργεί ιαματικά, προσδίδει τη δύναμη για την αντιμετώπιση όποιου κακού («όπου και να σας βρίσκει το κακό, αδελφοί […]/ μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη…», όπως και πάλι διδάσκει ο Ελύτης και όπως παρομοίως «αντρειεύεται» ο Σεφέρης μιλώντας με τους πεθαμένους και τον Οδυσσέα και ο Σολωμός με τον Όμηρο).
Ο Ηλίας Γκρής έχει τον καλό λόγο των έμπειρων μελετητών και ομοτέχνων πάνω στο έργο του, που με δυο λόγια θα μπορούσαμε να το χαρακτηρίσουμε πολιτικό, υπαρξιακό, στοχαστικό, βαθιά ελληνικό και παναθρώπινο. Ο ποιητής έχει συνείδηση της γης του, της ιστορίας του, της αποστολής του και του χρέους απέναντι στους μεγάλους ομοτέχνους του.
Ακολουθεί μια αντιπροσωπευτική ανθολόγηση ποιημάτων και το βιβλίο ολοκληρώνεται με τη σημαντικότατη συνέντευξη που παραχώρησε ο ποιητής στον Γιώργο Σταματόπουλο, στου οποίου τα ερωτήματα απαντά εφ’ όλης της ύλης και συνοψίζει ζωή και έργο, μιλά για τους δεσμούς και τα ριζώματα με την πατρική γη και τη γενιά του, επαναπροσδιορίζει τον ρόλο του ποιητή, τους στόχους του με τη γλώσσα και την ιστορία και εκφράζει τους 
φόβους και τις ελπίδες του για το μέλλον της Ελλάδας.
Θα τελειώσουμε με τη γλυκιά απόφανση που, όσο κι αν φαίνεται ωραιοποιητική ή βαρύγδουπη, είναι παρήγορη και ελεητική: «Το ποίημα είναι η πιο ατελής αισθητική τελειότης… Ο ποιητής έχει επίγνωση ενός ανεξόφλητου χρέους […] ήταν και είναι η άγρυπνη συνείδηση της εποχής».
Ηλίας Γκρής
ανθολόγηση: Αγάθη Γεωργιάδου
Εκδόσεις Γκοβόστη
202 σελ.
ISBN 978-960-606-129-5
Τιμή €9,00
