Νίκος Χατζηνικολάου: «Ο μοντερνισμός του Γκρέκο»
Όλα δεν είναι ανά πάσα στιγμή δυνατά…
Μερικά αδιανόητα πράγματα ήταν δυνατά στο Τολέδο του 1600…
Το βιβλίο του Νίκου Χατζηνικολάου με τον τίτλο Ο μοντερνισμός του Γκρέκο είναι η μετατροπή τεσσάρων ομιλιών στο Μουσείο Μπενάκη, το 2015, σε λόγο γραπτό με τις αναγκαίες στοχαστικές προσαρμογές, όπως θα έλεγε και ο Καβάφης, για να γίνουν βιβλίο. Όσοι δεν είχαν την τύχη να τον ακούσουν τότε, μπορούν τώρα να τον διαβάσουν.
Το θαυμάσιο σε μορφή, κομψό τομίδιο είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον και με ωραίες φωτογραφίες των έργων του Γκρέκο διακοσμημένο. Εικόνες-πίνακες συμπληρώνουν τον λόγο, αφού αυτές είναι το πρώτο κινούν των ομιλιών αρχικά και του βιβλίου στη συνέχεια. Πρόκειται για μια δουλειά δημοσιευμένη πρώτα στα αγγλικά και στα ισπανικά το 2014, στην επέτειο των 400 χρόνων από τον θάνατο του Γκρέκο.
Ο συγγραφέας θα προσπαθήσει να ερευνήσει πώς έβλεπαν τη ζωγραφική του μεγάλου Κρητικού και τις ιδιομορφίες του οι σύγχρονοί του Ισπανοί από το 1577 και εξής, αν υπήρχε η έννοια του μοντερνισμού και αν διαπίστωσαν και οι σύγχρονοί του και αυτό που είδαν οι καλλιτέχνες του 20ού αιώνα, πώς τη χρησιμοποιούσαν και, τέλος, τι συνέβη μετά το 1614 –έτος θανάτου του– μέχρι το πρώτο μισό του 19ου αιώνα. Με ποιες λέξεις προσδιορίζεται η ζωγραφική του στη μακρά περίοδο των 300 χρόνων. Τέλος, ρωτά μήπως είμαστε όλοι θύματα μιας αναχρονιστικής προσέγγισης του ιστορικού παρελθόντος.
Η επανανακάλυψη του Γκρέκο δεν έγινε στην Ισπανία, αλλά στη Γαλλία, τον 19ο αιώνα, όταν είδαν τις επιδράσεις του ζωγράφου στους νέους Γάλλους δημιουργούς. Η συνεξέτασή του με τους Γάλλους δημιουργούς θα φτάσει μέχρι τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Όριο χρονικό είναι το 1838, όταν ανοίγει στο Παρίσι η Galerie Espagnole με εννέα έργα του Θεοτοκόπουλου και τότε είναι που εμφανίζεται με περισσότερη έμφαση ο μοντερνισμός, καθώς και το ερώτημα σε τι συνίσταται και πόσο πίσω πάει η ιστορία του.
Η λέξη μοντερνισμός χρησιμοποιείται από τον 16ο αιώνα στην Ιταλία, τον 19ο στη Γαλλία και, στην υπόλοιπη Ευρώπη, τον 20ό, άλλοτε θετικά και άλλοτε αρνητικά. Έργα παραδειγματικά για τον μοντερνισμό του Γκρέκο είναι ο Διαμερισμός των ιματίων του Ιησού, αλλιώς Expolio, η Παναγία Ελεούσα και η Άποψη και χάρτης του Τολέδο.
Η τέχνη του Γκρέκο θεωρήθηκε «εξεζητημένη», «επιτηδευμένη», «extavagante». Η φράση «μοντέρνα ζωγραφική» έχει αρνητική σημασία και προσδιόριζε τους ιμπρεσιονιστές και εξπρεσιονιστές. Επιφανής καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Βόννης παραδεχόταν ότι ο Γκρέκο ήταν προφήτης των Μοντέρνων και δεν άφησε τίποτα για να ανακαλύψουν οι νεότεροι.
Στα χρόνια που πέρασαν, πολλοί θαύμασαν το έργο του: «πόσο μοντέρνος, πόσο σαγηνευτικός, πόσο υπέροχος και λεπτός ιμπρεσιονιστής ήταν αυτός ο άνθρωπος», αναφώνησε η Χάνα Λιντς μπροστά στην Ταφή του Κόμητος Οργκάθ, ενώ ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Τζίμι Κάρτερ, που του άρεσε ο Γκρέκο, σχολίαζε τη μυστικιστική ατμόσφαιρα των έργων του, την παραμόρφωση των ζωγραφικών τόνων και των σχημάτων, παρατηρώντας ότι ο ζωγράφος έζησε τρεις ή τέσσερις αιώνες μπροστά από την εποχή του και ότι οι πίνακές του έχουν μιαν εκπληκτική ομορφιά. Αντίθετα, ο κριτικός Φρανθίσκο Πατσέτο έγραφε στο Arte de la pintura, 1649, πως ο ζωγράφος βρισκόταν στο Καθαρτήριο, αν όχι στην Κόλαση.
Διακόσια χρόνια μετά όμως, από το 1838, ο Θεοτοκόπουλος προβαλλόταν στην Galerie Espagnole, από την οποία απουσιάζουν όλα τα άλλα έργα που είχε αρπάξει ο αρχιστράτηγος Σουλτ κατά την εισβολή της Γαλλίας στην Ισπανία το 1808-1813, και μέχρι το 1848 με την ανατροπή του Λουδοβίκου Φιλίππου, υπήρχε προβολή της ισπανικής ζωγραφικής. Άλλοι έλεγαν ότι μιμήθηκε τον Τισιανό και τον Τιντορέτο, άλλοι τον συνέκριναν με τον Ντελακρουά, άλλοι τον καταχώριζαν στους βασανισμένους (Ρέμπραντ, Τιντορέτο, Ντελακρουά), άλλοι ότι ενέπνευσε τον Βελάσκεθ και ο Μποντλέρ, στο Salon του 1846, τον έβαζε à la tête de l’école moderne. Τελικώς ήταν ένας προφήτης του μοντερνισμού, σ’ αυτόν ακουμπούν οι Ζερικό, Ντελακρουά, Ενγκρ, Μπαρί, Ντεγκά και μόνο από τις ενδυμασίες φαίνεται ποιος είναι ο παλαιότερος. Ο Γκρέκο βλέπει πιο μοντέρνα από τους μοντέρνους και άμεσος διάδοχός του θα έπρεπε να θεωρηθει ο Σεζάν, διότι «παρά τους αιώνες που τους χωρίζουν, έχουν πνευματικές συγγένειες που τους ενώνουν». Στο Ντίσελντορφ, η έκθεση για τον μοντερνισμό έπρεπε να έχει τον τίτλο Ο Γκρέκο και η γερμανική μοντέρνα τέχνη, ωστόσο, ο Γκρέκο υποτιμήθηκε, αλλά στην Ισπανία προβλήθηκε…
Γενικώς ο Θεοτοκόπουλος στα χρόνια που ζωγράφισε στην Ισπανία δεν δέχτηκε ιδιαιτέρως αρνητικά σχόλια, ούτε υπερβολικούς επαίνους. Πάντως στην Ισπανία έφτασε, έχοντας κατακτήσει την αναγνώριση των ζωγράφων της Ιταλίας και γνωρίζοντας τις εξελίξεις στην τέχνη του, τις οποίες θα εφάρμοζε στο Τολέδο.
Το βιβλίο του Νίκου Χατζηνικολάου είναι ένα εξαιρετικό μελέτημα, πλούσιο σε παραπομπές και τεκμηριωμένες πολύτιμες απόψεις.
Γεγονός είναι ότι ο Θεοτοκόπουλος, όσο περνούσε ο χρόνος ελευθερωνόταν από το περιβάλλον, πειραματιζόταν και τολμούσε να εφαρμόσει νέες τακτικές, τόσο ώστε ο Οργκάθ να αποτελεί όριο. Μετά τον Οργκάθ, τα έργα είναι διαφορετικά. Το Expolio έφερε τον ζωγράφο στο δικαστήριο, επειδή δεν ήταν σύμφωνος με την ιστορική αλήθεια. Τα κεφάλια των εκτελεστών ήταν πιο ψηλά από του Χριστού, οι περικεφαλαίες ήταν σύγχρονες και όχι ρωμαϊκές και οι τρεις Μαρίες δεν ήταν εκεί αλλά παρακολουθούσαν από μακριά. Οι μελετητές όμως μιλούν για ένα κολάζ έργων και ο Αϊζενστάιν, που είχε μελετήσει συστηματικά την τεχνική του κολάζ στον κινηματογράφο και τη ζωγραφική, καθώς και το έργο του Γκρέκο, το είχε κατανοήσει.
Άλλες φορές, οι κατηγορίες αφορούσαν τις τραχηλιές των ευγενών στην εικόνα της Παναγίας της Ελεούσας. Στον πίνακα Άποψη και Χάρτης του Τολέδο, η κριτική αφορούσε τις αναλογίες της Παναγίας σε σχέση με το μοντέλο του νοσοκομείου. Η απάντηση του Γκρέκο ήταν ότι «ο φυσικός κόσμος αποτελεί το μέσο θεώρησης του θεϊκού». (Τη σημείωση του Θεοτοκόπουλου, που εξηγεί γιατί έβαλε με τη μορφή μοντέλου το νοσοκομείο του Δον Χουάν Ταβέρα στον πίνακα, χρησιμοποιεί ο Γιώργος Σεφέρης ως μότο της συλλογής του Η Στέρνα. Τον στοχασμό του Θεοτοκόπουλου πάνω σ’ αυτό σχολιάζει εκτενώς ο Γιάννης Ρηγόπουλος στο βιβλίο του Κείμενο και Εικόνα, τ. Β’, Αθήνα 2009, σελ. 23-33, όπου μεταξύ άλλων γράφει ότι τον «Σεφέρη ενδιέφερε […] να υποστηρίξει την αξία που είχε γι’ αυτόν η καλλιτεχνική ελευθερία ως πράξη υπονόμευσης της συμβατικής ποιητικής γραφής και της κεκορεσμένης καλλιτεχνικής έκφρασης. Οι συλλογές της Στροφής και της Στέρνας υποστηρίζουν σε ποιητικό επίπεδο τη λειτουργική χρήση του στοχασμού».) Εικάζεται ότι το Τολέδο είναι έργο που ίσως έγινε χωρίς παραγγελιοδόχο και παρέμεινε ημιτελές στο εργαστήριο.
Τελικώς, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι ο Γκρέκο δεν πρέπει να είχε συνείδηση του μοντερνισμού του, απλώς έβγαινε συχνά έξω από τα όρια του συστήματος της εποχής του, οπότε εμείς σήμερα μπορούμε να πούμε: «Αυτά που κάνει ο Γκρέκο μοιάζουν με τον μοντερνισμό του 1900, παρόλο που είναι κάτι διαφορετικό».
Το βιβλίο του Νίκου Χατζηνικολάου είναι ένα εξαιρετικό μελέτημα, πλούσιο σε παραπομπές και τεκμηριωμένες πολύτιμες απόψεις. Όσο και αν κάποιοι κάποτε διαφώνησαν, ο χρόνος κριτής απέδειξε ότι ο Γκρέκο ήταν Μοντέρνος και επηρέασε και τους συγχρόνους του και τους μεταγενέστερους. Ας προσθέσουμε ότι ο Γκρέκο ζωγράφισε για τους αιώνες που έρχονταν.
Ο μοντερνισμός του Γκρέκο
Νίκος Χατζηνικολάου
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
176 σελ.
ISBN 978-960-250-738-4
Τιμή €15,00
