Terry Eagleton: «Ιδεολογία: Μια εισαγωγή»
Τον Οκτώβριο, στρατιωτικές δυνάμεις της Τουρκίας εισέβαλαν στη Συρία μακελεύοντας τους Κούρδους, έναν λαό που είχε την ατυχία να ζει για αιώνες στην περιοχή. Η επίθεση έγινε μόνο όταν οι δυνάμεις των ΗΠΑ στα σύνορα Τουρκίας-Συρίας διατάχθηκαν από την κυβέρνησή τους να αποσυρθούν, εγκαταλείποντας τους Κούρδους πρώην συμμάχους τους στη γεωπολιτική βουλιμία και την εθνοτική βαρβαρότητα των Τούρκων. Ευρωπαϊκή Ένωση και Ρωσία παρακολούθησαν σιωπηλές την εισβολή. Η πρώτη, συνεχίζει να χρηματοδοτεί την Τουρκία για να ελέγχει (κι όχι φυσικά να αποτρέπει) τις μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές, κι η δεύτερη, εκτός από τη στήριξη ολοκληρωτικών καθεστώτων, ενδιαφέρεται αποκλειστικά και μόνο για τις πωλήσεις των όπλων της και τον έλεγχο των ενεργειακών ροών. Και η ιδεολογία; Πού κολλάει;
«Υπάρχει μια γερή δόση σταλινισμού στη σημερινή δεξιόστροφη ιδέα ότι ορισμένες σκαιότητες δικαιολογούνται από τον επιδιωκόμενο σκοπό. Όχι μόνο η άσκηση βίας σε πραγματικούς ή δυνητικούς εγκληματίες, αλλά και η υπολογισμένη παρενόχληση ενός ολόκληρου πληθυσμού» γράφει το 2007 στην εισαγωγή της (τότε) έκδοσης του έργου του Ιδεολογία ο Βρετανός πανεπιστημιακός Τέρι Ίγκλετον για τις μεθόδους που χρησιμοποιεί η δυτική πολιτικοοικονομική ελίτ.
Το «λάθος» του Ίγκλετον
Το βιβλίο κυκλοφόρησε αρχικά το 1991 και σχεδόν τρεις δεκαετίες μετά αποτελεί μια από τις κορυφαίες μελέτες της έννοιας «ιδεολογία». Όταν το έγραψε ο Ίγκλετον, είχε τη λανθασμένη –όπως παραδέχεται σήμερα– εντύπωση ότι η δύναμη της ιδεολογίας υποχωρούσε σε έναν κόσμο ραγδαία μεταβαλλόμενο.
Μιάμιση δεκαετία μετά, όταν έγραφε την εισαγωγή στην έκδοση του 2007, αναγνώρισε ότι τη στιγμή που εκείνος κήρυττε την υποχώρηση της ιδεολογίας (αρχές δεκαετίας 1990), οι ΗΠΑ μετατρέπονταν σε κράτος που υπέτασσε την καθημερινή πρακτική του σε μια νέα… ιδεολογία. Μάλιστα, την ώρα που η Δύση είχε καταλήξει στη διαπίστωση ότι δεν μπορεί να γίνει επανάσταση που να ανατρέψει ριζικά ένα παγιωμένο σύστημα, αυτό ακριβώς συνέβαινε στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, σε πόλεις όπως το Βερολίνο, το Βουκουρέστι, η Πράγα, η Μόσχα, η Βαρσοβία κ.ά.
Διαβάζοντας το κλασικό έργο του μαρξιστή καθηγητή του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, δεν γίνεται να μην σταθούμε σε μια φράση με την οποία επιχειρεί να δώσει έναν πρώτο, βιωματικό ορισμό της ιδεολογίας. Γράφει λοιπόν ο Ίγκλετον το ’91 κι είναι ανατριχιαστικά επίκαιρος και σήμερα: «Αυτό που κάνει άνδρες και γυναίκες να θεωρούν κατά καιρούς ο ένας τον άλλον θεό ή σκουπίδι, είναι η ιδεολογία. Η μελέτη της ιδεολογίας είναι, μεταξύ άλλων, μια έρευνα για τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι ίσως να καταλήγουν να επενδύουν στη δική τους δυστυχία».
Ο φρέσκος, καθαρός, απλός κι απαλλαγμένος από παρωπίδες λόγος του Ίγκλετον, η συνεχής χρήση παραδειγμάτων από την καθημερινή ζωή και την ιστορία, το λεπτό χιούμορ του, σε συνδυασμό με τη μεστή μαρξιστική αντίληψή του για την κοινωνία και τις αξίες της, κάνουν το παρόν έργο ένα απολαυστικό ανάγνωσμα.
Αυτό που κάνει άνδρες και γυναίκες να θεωρούν κατά καιρούς ο ένας τον άλλον θεό ή σκουπίδι, είναι η ιδεολογία.
Ένας ορισμός της ιδεολογίας
Σύμφωνα με τον Ίγκλετον, η λέξη «ιδεολογία» σήμαινε την επιστημονική μελέτη των ανθρώπινων ιδεών, αλλά πολύ σύντομα το αντικείμενο υπερφαλάγγισε την προσέγγισή του και η λέξη γρήγορα κατέληξε να σημαίνει τα συστήματα των ίδιων των ιδεών.
Με ιστορική αφετηρία τον Διαφωτισμό και την προσπάθειά του να ορίσει έναν κόσμο διαφανή στον Λόγο, χωρίς την προκατάληψη, τη δεισιδαιμονία και τον σκοταδισμό του Μεσαίωνα, η ιδεολογία στην πρώτη της περίοδο δεν ήταν κάτι περισσότερο, για τον Ίγκλετον, από την ανασυγκρότηση της ευρωπαϊκής κοινωνίας σε μια ορθολογική βάση, ανασυγκρότηση που επρόκειτο να γίνει κυρίως μέσα από την κυριαρχία της επιστήμης. Στην πορεία της ανάλυσής του θα περάσει από τη Γερμανική Ιδεολογία, το κλασικό έργο των Μαρξ και Ένγκελς του 1846, το οποίο συνδέει την (ιδεολογική) συνείδηση με την κοινωνική πρακτική, για να φτάσει μέχρι τους κορυφαίους της μαρξιστικής σκέψης στις αρχές του 20ού αιώνα, τον Λούκατς και τον Γκράμσι.
Ο πρώτος υιοθετεί απολύτως ορισμένες από τις βασικές διαπιστώσεις του Μαρξ, όπως για παράδειγμα ότι η εμπορευματική μορφή είναι η «μυστική ουσία» κάθε ιδεολογικής συνείδησης στην αστική κοινωνία. Ο δεύτερος εμπλουτίζει την ανάλυση με την έννοια της ηγεμονίας: ο Ίγκλετον θεωρεί πως ο Γκράμσι χρησιμοποιεί τον όρο «ηγεμονία» εννοώντας τους τρόπους με τους οποίους η άρχουσα εξουσία κερδίζει για την κυριαρχία της τη συγκατάθεση εκείνων που υποτάσσει. Κι ασφαλώς σε μια τέτοια σχέση ο Γκράμσι βλέπει όχι μόνο συναίνεση, αλλά κυρίως βία.
Ιδεολογικός εκφοβισμός
Ο Ίγκλετον παρουσιάζει στο βιβλίο του τις απόψεις κι άλλων κορυφαίων μαρξιστών για την ιδεολογία, όπως ο Αλτουσέρ, ο Αντόρνο, ο Μπουρντιέ, ο Πουλαντζάς κ.ά. σε μια παράλληλη ανάλυση των θεωριών που αναπτύχθηκαν για την ιδεολογία και τη σχέση της με την οικονομία και την κοινωνία. Σχεδόν όλος ο δυτικός μαρξισμός περνάει από το αναλυτικό εργαστήριο του συγγραφέα, για να αναζητηθεί η συμβολή ενός εκάστου των προαναφερόμενων στην παγκόσμια περί ιδεολογίας σκέψη.
Αλλά και η φροϊδική ανάλυση περί πολιτισμού κι εργασίας και η αναγκαστική σχέση αυτών των δύο εννοιών στο πλαίσιο της ανθρώπινης κοινωνίας δίνει την ευκαιρία στον Ίγκλετον να επιχειρηματολογήσει για το πώς οικοδομείται μια ιδεολογία και πώς διακρίνεται από τον ιδεολογικό εκφοβισμό. Στο πλαίσιο αυτό, για παράδειγμα, θυμάται και θυμίζει στους νεότερους την περίοδο της Μάργκαρετ Θάτσερ και την 
κυριαρχία της αστικής ιδεολογίας πάνω σε ένα κοινωνικό σώμα που είχε εξαντληθεί ψυχικά και οικονομικά, χαρακτηρίζοντας τις γνωστές εκφράσεις της διαβόητης μάγισσας του καπιταλισμού («there is no alternative» και «there is no such thing as society…») ως κλασικά παραδείγματα ιδεολογικού εκφοβισμού που κατά κανέναν τρόπο δεν αποδέχτηκε, αν κι ανέχτηκε, η βρετανική κοινωνία.
Ιδεολογία
Μια εισαγωγή
Terry Eagleton
Επιστημονική επιμέλεια: Ευγενία-Μυρτώ Σηφάκη
Μετάφραση: Μελέτης Λάμπρου
Πεδίο
384 σελ.
ISBN 978-960-5331-90-0
Τιμή €29,90
