Γιώργος Ανδρειωμένος: «Βιογραφικά στον Ανδρέα Κάλβο»
Ο Ανδρέας Κάλβος και η ποίησή του φαίνεται πως δεν θ’ αφήσουν ήσυχους τους ανήσυχους φιλολόγους, που διαρκώς ασχολούνται με τον ίδιο και το έργο του. Η αινιγματική φυσιογνωμία, η αλλόκοτη μορφή, όπως τη φαντάζονται οι ζωγράφοι και οι μελετητές του, και η δωρική, ιδιότυπη, μοναδική «καλβική στροφή» του, εκτός από σημεία αναφοράς, λειτουργούν ως μαγνήτες και πάντα προσφέρουν έδαφος στους μελετητές προς διερεύνηση και εξαγωγή συμπερασμάτων.
Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι κανένας από τους εικαστικούς που επιχείρησαν να αποδώσουν τη μορφή του αινιγματικού ποιητή, δεδομένου ότι δεν υπάρχει καμία φωτογραφία ή κάποιο σκίτσο του, δεν μπόρεσε να ξεφύγει από το κατεξοχήν δύσμορφο «τοπίο» του προσώπου του, όπως τον φαντάζονται, ενδεχομένως από περιγραφές ή «παραβάλλοντάς» τον με το δωρικό ύφος της ποίησής του. Ίσως κανένας από τους εικαστικούς δεν είδε τον ποιητή μέσα από ό,τι γενναίο και υψηλό ευαγγελίζεται το έργο του, ένα κατορθωμένο ποιητικό θαύμα που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως καλλιτεχνικό επίτευγμα, ένα αριστούργημα, και να δώσουν μια εικόνα βυζαντινής αγιογραφίας, μιας ασκητικής, αποπνευματωμένης μορφής.
Προσπαθώ να βρω κάπου τον μεγαλόπνοο ποιητή των Ωδών παρατηρώντας το σχέδιο εξωφύλλου: «Ανδρέας Κάλβος» (μελάνι σε διαφάνεια), του φιλολόγου, πολύ καλού ποιητή και εικαστικού Γιάννη Ευθυμιάδη, ο οποίος με αδρές, ασπρόμαυρες, φαιές ως άτακτες πινελιές αποτυπώνει ένα στριφνό, γκρίζο, μάλλον κουρασμένο και δυσανάγνωστο τοπίο της μορφής τού κατεξοχήν ελληνοκεντρικού Κερκυραίου ποιητή, ενός από τους κορυφαίους Νεοέλληνες ποιητές, όσον αφορά την αινιγματική του προσωπικότητα που περιβάλλεται από έναν πέπλο σκοτεινότητας και μυστηρίου, όσο και από το είδος της ποίησής του, που εξακολουθεί να αποτελεί ξεχωριστό κεφάλαιο, μοναδική περίπτωση ποίησης, όχι μόνο ως προς τη μορφή αλλά και ως προς το περιεχόμενο. Μιας ποίησης αρραγούς, σταθερής, αμετακίνητης, ανένδοτης και ανυποχώρητης στις κάθε λογής πιέσεις και απλοποιήσεις, μιας ποίησης που δεν έχει ίσαμε τώρα βρει το όμοιό της, παρά τις όποιες προσπάθειες απομίμησης.
Τον Γιώργο Ανδρειωμένο, ως δοκιμιογράφο και μελετητή, τον πρωτογνώρισα μέσα από το εξαιρετικό δοκιμιακό του έργο Γιάννης Ρίτσος: Πρώιμα ποιήματα και πεζά (Εισαγωγική μελέτη – Έκδοση κειμένων: Γιώργος Ανδρειωμένος, Κέδρος 2018), έργο σημαντικό –και με την πρωταρχική σημασία του όρου–, που αποτελεί συμβολή στη μελέτη της νεοελληνικής μας ποίησης και προσφορά στα νεοελληνικά μας Γράμματα.
Ναι, οφείλει ο μελετητής να πάρει θέση και όχι απλώς να παραθέσει γνώμες άλλων και, σαφώς, θα εισχωρήσουν αυτοβιογραφικά στοιχεία του βιογράφου.
Τα Βιογραφικά στον Ανδρέα Κάλβο, που συνέταξε «με αφορμή τα 150 χρόνια από τον θάνατό του», είναι το περιεχόμενο της ανακοίνωσής του στο «ΙΑ’ Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο, που πραγματοποιήθηκε στην Κεφαλλονιά τον Μάιο του 2018». Πρόκειται για «τα πορίσματα της επιχειρηματολογίας που αναπτύχθηκε» στο συνέδριο αυτό, ένα κείμενο «εμπλουτισμένο με συνοπτικό χρονολόγιο», όπου επισημαίνονται τα σημαντικότερα γεγονότα που αποτελούν σταθμούς του βίου του και επηρέασαν, προφανώς, το έργο του ποιητή Ανδρέα Κάλβου.
Με το έργο του αυτό ο συγγραφέας αποσκοπεί, φιλοδοξεί και ελπίζει ότι παρέχει επαρκή στοιχεία στον μελλοντικό συγγραφέα που θα επιχειρήσει να συγγράψει μια «συστηματική και ολοκληρωμένη βιογραφία του ποιητή των Ωδών», όπως άλλωστε μαρτυρεί και ο τίτλος του Α’ μέρους του βιβλίου: «Για μια νέα βιογραφία του Ανδρέα Κάλβου». Το κεφάλαιο αυτό της μελέτης περιλαμβάνει τη συνοπτική θεωρητική συζήτηση που αφορά αποκλειστικά τη βιογραφία και μελέτη της λογοτεχνίας, όπου, πέρα από τη συνοχή και την ευκρίνεια του λόγου, προσφέρει μια ολοκληρωμένη φιλολογική εργασία, σύντομη, τεκμηριωμένη, με βάσιμα και εξακριβωμένα βιογραφικά στοιχεία του ποιητή, θέτοντας από την αρχή στον εαυτό του μερικά ερωτήματα στα οποία είναι υποχρεωμένος εκ των πραγμάτων να δώσει πειστικές απαντήσεις. Πρώτα για να αιτιολογήσει τις προσθέσεις του, αλλά και να προσφέρει μια σε βάθος μελέτη, συμβολή στην αποκρυπτογράφηση των αιτίων που καθιστούν δυσερμήνευτο, αν όχι ανερμήνευτο εκείνο το μυστηριώδες νεφέλωμα που καλύπτει την τόσο οικεία και προσιτή και ταυτόχρονα τόσο μακρινή κι απρόσιτη, στρυφνή, γνωστή/άγνωστη, ανεξιχνίαστη, παρά τις τόσες προσπάθειες απόδοσης εικαστικά της μορφής του, αδιευκρίνιστη και τόσο «ερωτεύσιμη», κυριολεκτικά και μεταφορικά προσωπικότητα. Και δεν θα ξεφύγω απ’ τον πειρασμό να ξεστρατίσω από την πάγια θέση όλων και να διατυπώσω την απορία μου: Πώς ένας τόσο δύσμορφος, ιδιότροπος και παράξενος χαρακτήρας, ένας άνθρωπος άκαμπτος, ένας «κακόγερος», όπως τον παριστάνουν οι περισσότερες σκιαγραφήσεις, εικαστικές προσεγγίσεις και αναφορές, μπορεί να είναι συγχρόνως θελκτικό αντικείμενο του πόθου: «...μαλθακόν ομμάτων/ βέλος/ δηξίθυμον έρωτος άνθος», κατά που λέει ο αρχαίος τραγικός ποιητής, στα μάτια των μαθητριών του; Και όχι μόνο των μαθητριών του...
Με τις ερωτήσεις ο συγγραφέας έχει ήδη έτοιμο το σχέδιο πορείας της έρευνάς του, την αρχιτεκτονική της, υποδεικνύοντας συγχρόνως στον επίδοξο μελλοντικό βιογράφο του Κάλβου και πώς θα μπορούσε να προσφέρει κάτι διαφορετικό από τους προηγούμενούς του. Το πρώτο και θεμελιακό ερώτημα είναι: αν «μπορεί η πορεία της ζωής ενός σημαντικού “ανθρώπου των γραμμάτων” να φωτίσει όψεις της λογοτεχνικής του παρακαταθήκης και να βοηθήσει στην ερμηνεία τους». Και, ευλόγως, η απάντηση είναι: ναι, μπορεί να συμβάλει στην έρευνα. Ακολουθούν και άλλα ερωτήματα που αφορούν το κατά πόσο είναι αναγκαία η μελέτη της πορείας της ζωής του, αν «οφείλει ο μελετητής να πάρει θέση [...] αν θα υπάρξουν στιγμές κατά τις οποίες ο βιογράφος θα αυτοβιογραφείται» και για ποιο κοινό γράφει.
Ο απλός, υποψιασμένος, ωστόσο, και επαρκής αναγνώστης λογοτεχνικών έργων απαντά ευθέως: Ναι, οφείλει ο μελετητής να πάρει θέση και όχι απλώς να παραθέσει γνώμες άλλων και, σαφώς, θα εισχωρήσουν αυτοβιογραφικά στοιχεία του βιογράφου. Γιατί, θέλοντας και μη, μέσα από τη δική του οπτική γωνία βλέπει, συγκρίνει, κρίνει τα δεδομένα της έρευνάς του προτού επιχειρήσει τη σύνταξη νέας μυθιστορηματικής βιογραφίας, με βάση τις εμπειρίες, τις γνώσεις και τις δυνατότητες έκφρασης και γραφής/συγγραφής που διαθέτει. Και ως προς το: «για ποιο κοινό γράφει», νομίζω πως ο ικανός συγγραφέας πρέπει να έχει κατά νου και τον απλό αναγνώστη, να είναι το έργο του προσβάσιμο στο ευρύτερο κοινό, να έχει αντίκρισμα στην πραγματικότητα. Ο συγγραφέας μιας μυθιστορηματικής βιογραφίας, εκτός από τους φιλολόγους, οφείλει να λαμβάνει υπ’ όψιν του τον επαρκή έστω αναγνώστη λογοτεχνικών έργων.
Όλα τα ερωτήματα «που θα κληθεί να αντιμετωπίσει [...] όποιος/α επιχειρήσει να βιογραφήσει τον Ανδρέα Κάλβο...», είναι καίρια, σημαντικά και φανερώνουν πόσο βαθιά έχει απασχολήσει τον συγγραφέα το θέμα, πόσο ουσιαστικά, συστηματικά και σε βάθος χρόνου το διαχειρίζεται. Θεωρεί επόμενο να υπάρχουν κενά σε όλες τις βιογραφίες των προηγούμενων και, ως εκ τούτου, αναγκαίο «να επιχειρηθεί μια πρώτη συζήτηση των κυριοτέρων θεμάτων που παραμένουν προς διερεύνηση, καθώς και των κριτηρίων που θα ήταν καλό να ακολουθηθούν σε μια μελλοντική απόπειρα βιογράφησής του». Θεωρεί αυτή τη συζήτηση ως προϋπόθεση και εξηγεί τους λόγους που την επιβάλλουν και είναι, εκτός από καθαρά φιλολογικούς, ιστορικοί, μυθολογικοί, κοινωνιολογικοί, ψυχαναλυτικοί, γιατί: «Η σκιαγράφηση της όποιας προσωπικότητας οφείλει να καλύπτει το σύνολο των δραστηριοτήτων της, από την αρχή ως το τέλος της ζωής της, με τρόπο εντελώς συστηματικό και αυθεντικά τεκμηριωμένο», γιατί μπορεί «να επικεντρωθεί στο κριτικό και αναγνωστικό ενδιαφέρον στη ζωή και όχι στο έργο του βιογραφούμενου δημιουργού [...] Μια ολοκληρωμένη βιογραφία» είναι συνδυασμός όλων των δεδομένων που οφείλει να έχει στη διάθεσή του ένας μελλοντικός βιογράφος ειδικά του Κάλβου, ενός δημιουργού που επέλεξε ως τρόπο ζωής, τουλάχιστον απ’ όσο γνωρίζομε, την απομόνωση.
Ο Γιώργος Ανδρειωμένος, μελετώντας σε βάθος όλες τις ίσαμε τώρα συνταχθείσες βιογραφίες, θεωρεί αναγκαία μια καινούργια, που θα φέρει στο φως νέα στοιχεία από τη ζωή και κυρίως που αφορούν το πολυσυζητημένο και ανεξιχνίαστο έργο του, γιατί υπάρχουν κενά που πρέπει να καλυφθούν προκειμένου να δοθεί μια όσο το δυνατόν πληρέστερη βιογραφία της αινιγματικής, δυσανάγνωστης φυσιογνωμίας του Ανδρέα Κάλβου. Αλλά όπως φαίνεται, μια τέτοια κατόρθωση είναι ανέφικτη, παραμένοντας αιώνιο ζητούμενο των φιλολόγων.
Στο κεφάλαιο αυτό αναφέρεται συνοπτικά στα βασικά στοιχεία κάθε βιογραφίας, καταλήγοντας πως και στην πλέον θεωρούμενη άρτια μένουν ερωτήματα αναπάντητα και επομένως υπάρχουν κενά. Εξ αυτού επιμένει ότι χρειάζεται μια νέα, όσο γίνεται πιο κοντά στην προσωπικότητα του ποιητή. Το μέρος αυτό της μελέτης επικουρείται από πλούσιο και πολύ ενδιαφέρον φωτογραφικό υλικό, με εικόνες που προσεγγίζουν την πολυπλοκότητα της πραγματικότητας που ακούει στο όνομα του ποιητή και «φωτίζουν» τη σκοτεινότητα που τον καλύπτει. Και τον προστατεύει, νομίζω, από πλήρη «τυμβωρυχία».
Πολλά και σημαντικά στοιχεία δίνονται και με το «Συνοπτικό χρονολόγιο Ανδρέα Κάλβου (1792-2019)», που καλύπτει 27 ολόκληρες σελίδες του βιβλίου και, εκτός από τις απαραίτητες πληροφορίες που βοηθούν την προσέγγιση της προσωπικότητας του ποιητή, είναι εμπλουτισμένο και με χαρακτηριστικές φωτογραφίες που δίνουν και το πλαίσιο της ανθρωπογεωγραφίας του.
Τέλος, τα Βιογραφικά στον Ανδρέα Κάλβο του Γιώργου Ανδρειωμένου περιέχουν επιλεγμένη βιβλιογραφία, ελληνική και ξένη, όπως και ευρετήριο.
Ολοκληρώνοντας την αναστροφή μου με το συγκεκριμένο έργο του, ομολογώ πως ήταν μια ιδιαίτερα κατατοπιστική, διαφωτιστική και απολαυστική αναγνωστική και αναγνωριστική πορεία μέσα σε πολύ ενδιαφέροντα ίσαμε ελκυστικά φιλολογικά τοπία, που ο συγγραφέας με εξαιρετική λογοτεχνική δεξιότητα και ευλυγισία δημιουργεί, ώστε μια μελέτη με παράθεση επαναλαμβανόμενων, λόγω του είδους, στοιχείων να είναι, πέρα από αυστηρά φιλολογική, ευχάριστη, λογοτεχνική.
Βιογραφικά στον Ανδρέα Κάλβο
(με αφορμή τα 150 χρόνια από τον θάνατό του)
Γιώργος Ανδρειωμένος
Εκδόσεις Ι. Σιδέρης
144 σελ.
ISBN 978-960-08-0828-5
Τιμή €10,00
