Έχω στα χέρια μου τη φροντισμένη και ενδιαφέρουσα μελέτη του Αντώνη Μαστραπά με τίτλο Η «Έρση» και η αρχαιογνωσία του Γεωργίου Δροσίνη: Συμβολή στη βιογραφία του, που με βάζει σε ορισμένες σκέψεις τις οποίες εκθέτω στον αναγνώστη μου. Σκέφτομαι για παράδειγμα ότι μελέτες παλαιότερων έργων της λογοτεχνίας μας, όταν γίνονται από συγγραφείς όχι αποκλειστικά καθαρά φιλολόγους, λογοτέχνες ή κριτικούς, αλλά άλλων, συγγενών ειδικοτήτων, όπως λόγου χάρη αρχαιολόγους –η περίπτωση του Μαστραπά– δίνουν μια διαφορετική διάσταση και στη μέθοδο και στο αποτέλεσμα. Κι όταν αυτοί οι συγγραφείς διαδραματίζουν έναν ρόλο σε επιστημονικούς συλλόγους, όπως ο συγγραφέας του βιβλίου στην Π.Ε.Φ., του Γενικού Γραμματέα, τότε η συμβολή τους στη μελέτη και την προβολή του έργου λογίων με σημαντική παρουσία στην ιστορία της παιδείας μας δεν είναι μόνον ουσιαστική, αλλά αποτελεί και παρακαταθήκη για τους νεότερους.

Τον Αντώνη Μαστραπά δεν τον ήξερα προσωπικά. Τον είχα ακούσει όμως σε εισηγήσεις του στην Π.Ε.Φ., από τις οποίες σχημάτισα την εντύπωση πως πρόκειται για έναν σοβαρό μελετητή με αυστηρό επιστημονικό ήθος και με μέθοδο. Με τη μελέτη όμως της Έρσης του Δροσίνη η άποψή μου εκείνη εδραιώνεται.

Την Έρση του ο Μαστραπάς τη χωρίζει στις ακόλουθες ενότητες, οι οποίες διαπλέκονται μεταξύ τους: Πρόλογος. Η Έρση και ο Γεώργιος Δροσίνης. Η φιλολογική κατάρτιση. Η αρχαιολογική παιδεία και οι αντιλήψεις για το ωραίο. Η αξιοποίηση της παράδοσης και η ιστορική συνείδηση. Η αρχαιότητα, πηγή λογοτεχνικής έμπνευσης. Η ιστορικότητα της Έρσης.

Η οξυδέρκεια του συγγραφέα αναδεικνύεται από τον τρόπο με τον οποίο επιλέγει και σχολιάζει λεπτομερειακά τα πολλαπλά παραθέματα από τους διαλόγους ανάμεσα στους δύο πρωταγωνιστές του μυθιστορήματος, την Έρση και τον Παύλο, στους οποίους μεταφέρει ο Δροσίνης μοιρασμένους τους δικούς του προβληματισμούς για την αρχαιολογία και την αρχαιότητα στη διαμόρφωση της νεοελληνικής ταυτότητας. Παραθέτω ένα σχετικό απόσπασμα από το κεφάλαιο «Η αρχαιότητα, πηγή λογοτεχνικής έμπνευσης». Το βιβλίο και τα σχετικά παραθέματα είναι κατεξοχήν επίκαιρα για τη σύγχρονη πολιτική και πολιτισμική μας ιστορία. Και αυτός είναι ένας από τους λόγους που κάνουν αξιοσύστατη τη μελέτη του βιβλίου:

Η ελληνική αρχαιότητα στη συνείδηση του Νεοέλληνα είναι η πηγή στα νάματα της οποίας επιστρέφει κάθε φορά που τίθεται σε αμφισβήτηση η ιστορική και πολιτισμική του ύπαρξη. Η εθνική ταυτότητα του νέου ελληνικού κράτους συνδέεται με την αρχαιότητα, η οποία αποτελεί το εφαλτήριο για τη νεότερη πνευματική δημιουργία […] Η στροφή στην αρχαιότητα, ενώ ήταν αίτημα της ευρωπαϊκής διανόησης, δεν περιορίστηκε στο επίπεδο των λογίων. Αντίθετα οι αξίες του κλασικού παρελθόντος διαχέονται σε όλο το λαό και συμβάλλουν με κάθε τρόπο στη βελτίωση της θέσης του, εθνικής, κοινωνικής, πνευματικής. Έτσι η εθνική υπόσταση ενσαρκώνεται προοδευτικά μέσω των αξιών και της αισθητικής των αρχαίων Ελλήνων. Δεν είναι μόνο τα κείμενα της αρχαίας γραμματείας, αλλά και τα αρχαία αντικείμενα και οι αρχαίες τοποθεσίες που εμπνέουν τους Νεοέλληνες, είναι τα ερείπια στα οποία περπατούν.[1]

Μόνο ένας έμπειρος και αφοσιωμένος στο έργο του αρχαιολόγος θα μπορούσε να μιλήσει με τον τρόπο και το αίσθημα του Αντώνη Μαστραπά. Κατά τον συγγραφέα, η απόπειρα του Δροσίνη να μυθοποιήσει τη νεότερη ιστορία των αρχών του 20ού αι. ως τη Μικρασιατική Καταστροφή (1912-1922) με το μυθιστόρημα Έρση έρχεται να καλύψει μια εσωτερική του ανάγκη.

Σε ό,τι αφορά την αρχαιολογία ως πηγή έμπνευσης και τα σχετικά αποδεικτικά αποσπάσματα που παραθέτει από το μυθιστόρημα ο Μαστραπάς, όλα είναι εύστοχα και αρμονικά. Μια επιφύλαξη θα μπορούσε να διατυπώσει κανείς που σχετίζεται με τα κεφάλαια «Η αρχαιότητα, πηγή λογοτεχνικής έμπνευσης» και «Η ιστορικότητα της Έρσης». Στα κεφάλαια αυτά δίνει την εντύπωση ότι ο συγγραφέας υπερβαίνει τα όρια, με επιφύλαξη πάντα, καθώς γλιστράει σε ποικίλα γεγονότα πολιτισμικά και πολιτικά, όπως το γλωσσικό ζήτημα, η λαογραφία, ο Κοραής, η Μεγάλη Ιδέα, η Μικρασιατική Καταστροφή και γενικά σε όλη τη νεότερη ιστορία. Με τη συρραφή παρόμοιων γεγονότων και θέσεων ο συγγραφέας δίνει πολιτική διάσταση στο μυθιστόρημα συνδέοντας τις πηγές με την πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου. Όλη η περιήγηση του συγγραφέα στα πολιτισμικά και πολιτικά γεγονότα της εποχής εκείνης απορρέει από την πρόθεσή του να αποδείξει την ιστορικότητα της Έρσης, θέτοντας όμως ο ίδιος ως διανοούμενος τους αναγκαίους περιορισμούς για τον διαχωρισμό της ιστορίας από τη λογοτεχνία. Ξαναθέτει δηλαδή τα όρια.

Το βιβλίο και τα σχετικά παραθέματα είναι κατεξοχήν επίκαιρα για τη σύγχρονη πολιτική και πολιτισμική μας ιστορία.

Επιχειρεί έτσι να αποδείξει ότι το μυθιστόρημα βασίζεται σε θέσεις πολιτικές – όχι αποκλειστικά πολιτισμικές. Ίσως είναι μια ενδιαφέρουσα άποψη. Άποψη ερμηνευτική – όχι κριτική. Θέλω να πω ότι όλη αυτή η σκιαγράφηση της νεότερης ιστορίας είναι ενδεχόμενο να επηρέασε εν μέρει τον συγγραφέα της Έρσης. Ωστόσο, δεν αποδεικνύεται. Δεν συγκρίνεται με την αρχαιολογία ως πηγή του μυθιστορήματος. Η άποψη ότι η νεότερη ιστορία είναι και αυτή πηγή της Έρσης μόνο ως υπόθεση μπορεί να υποστηριχθεί. Παραθέτω ένα σχετικό απόσπασμα:

Με το παρελθόν δεν ασχολούνται μόνο οι ιστορικοί. Οι προσωπικές αναμνήσεις και κυρίως η ιστορική μνήμη αποτελούν πηγή λογοτεχνικής έμπνευσης και δημιουργίας από τότε που ο άνθρωπος συνειδητοποίησε τη διαφορετικότητά του από τα ζώα. Ο διάλογος της ιστορίας με τη λογοτεχνία είναι πολύ παλιός, έχει τις ρίζες του στα πρώτα ευρωπαϊκά κείμενα, στα ομηρικά έπη […] Η διαπλοκή της ιστορίας με τη λογοτεχνία έχει ενίοτε θαυμαστό αποτέλεσμα, έχει όμως και όρια, που τα γνωρίζει και ο ιστορικός και ο λογοτέχνης. Το πρόβλημα επικεντρώνεται περισσότερο σε εκείνους που «χρησιμοποιούν» τα ιστορικά και τα λογοτεχνικά κείμενα. Το μυθιστόρημα, ακόμα και το ιστορικό μυθιστόρημα, δεν ενέχει ιστορία. Είναι μυθοπλασία. Η αντίληψη πως η λογοτεχνία συγκροτεί απείκασμα μιας εποχής είναι μάλλον απλουστευτική.[2]

Στο σημείο αυτό θέτει ο ίδιος ο συγγραφέας της μελέτης περιορισμούς, έχοντας συνείδηση της διαφοράς ανάμεσα στην αρχαιολογία ως πηγή του μυθιστορήματος και στην ιστορία. Είπαμε, μιλάει ως διανοούμενος.
Τελειώνοντας συνοψίζω τις απόψεις μου για την Έρση του Αντώνη Μαστραπά. Είναι ένα συστημικό ερευνητικό κείμενο που φωτίζει, εκτός από την προσωπικότητα του Δροσίνη, και τις πηγές του μυθιστορήματος Έρση σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο.

Συμπληρωματικά αντιγράφω τον επίλογο της βιβλιοκρισίας του Θεοδόση Πυλαρινού, που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Φιλολογική:

Η Έρση του Μαστραπά είναι πρωτίστως ένα εποικοδομητικό έργο και αφυπνιστικό θα πρόσθετα, αν συλλάβει κανείς τη μεταφορά του τότε μηνύματος στο σήμερα. Παράλληλα, συνιστά μια πρωτότυπη, σύνθετη, ευρέως φιλολογική πρόταση διερεύνησης των αρχών, των πηγών και σε μεγάλο βαθμό της αξίας του διακειμένου, οι οποίες υποφώσκουν ή λανθάνουν και στα πιο δυσνόητα λογοτεχνικά κείμενα, αποτελούν δε τα κλειδιά για την ουσιαστική ανάγνωση, τον πολυεπίπεδο προβληματισμό και τον συνετισμό μας. Η αριστοτελική κάθαρση των παθημάτων μπορεί να έχει εφαρμογή κατεξοχήν στην τραγωδία, όμως μικρά ή μεγάλα δράματα μονοπωλούν ή παρεισφρέουν ρυθμιστικά και στα θέματα των λογοτεχνικών έργων, και δεν είναι αμελητέα.[3]

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Αντώνης Ν. Μαστραπάς, Η «Έρση» και η αρχαιογνωσία του Γεωργίου Δροσίνη: Συμβολή στη βιογραφία του, Μανδραγόρας Εκδόσεις, Αθήνα 2018, σσ. 113-114.
[2] Στο ίδιο, σ. 137.
[3] Θεοδόσης Πυλαρινός, Αντώνης Μασταπάς, Η «Έρση» και η αρχαιογνωσία του Γεωργίου Δροσίνη: Συμβολή στη βιογραφία του, Μανδραγόρας, Αθήνα 2018, Περ. Φιλολογική, τχ. 144-145 Ιούλιος-Δεκέμβριος 2018, σσ. 74-76.

Η Έρση και η αρχαιογνωσία του Γεωργίου Δροσίνη
Συμβολή στη βιογραφία του
Αντώνης Ν. Μαστραπάς
Μανδραγόρας
159 σελ.
ISBN 978-960-592-076-0
Τιμή €13,87

Twitter