Νίκος Καλαποθάκος: «Με θέλω στο επέκεινα χωρίς εμένα»

Πέντε μόλις μήνες μετά το προηγούμενό του βιβλίο για το ποδόσφαιρο (Το όριο και η έκπληξη, Εκδόσεις Αρμός, 2018), ο Νίκος Καλαποθάκος συνεχίζει τη μελέτη του για το άθλημα, φτάνοντας στα καθ’ ημάς με το Με θέλω στο επέκεινα χωρίς εμένα: Η ελληνική περίπτωση. Ένα βιβλίο για τα ελληνικά ποδοσφαιρικά πεπραγμένα, μα ταυτόχρονα τόσο βαθύ ως προς τον ελληνικό συλλογικό ψυχισμό, που μας αφήνει ενεούς με τα συμπεράσματά του –καθ’ όλα τεκμηριωμένα. Πώς συμβαίνει κάτι τέτοιο; Σε όλες τις κοινωνίες, ποδόσφαιρο και συλλογικός ψυχισμός πάνε μαζί, δεν διαχωρίζονται. Όταν λοιπόν μιλάμε για ποδόσφαιρο, ταυτόχρονα μιλάμε και εννοούμε το φαντασιακό μιας ολόκληρης κοινωνίας. Το φαντασιακό της ελληνικής κοινωνίας, με τις αγκυλώσεις και τις στρεβλώσεις της, περιγράφει χαρακτηριστικά ο Καλαποθάκος μέσα στα τρία κεφάλαια του βιβλίου του, με έναυσμα το ποδόσφαιρο. Και αποδεικνύει πως, όπως δεν αγαπήσαμε ποτέ τίποτα στην Ελλάδα, έτσι δεν αγαπήσαμε και το ποδόσφαιρο. Οι προσπάθειες που έγιναν για να βγούμε από ένα τέλμα μάς βύθιζαν ακόμα περισσότερο στο τέλμα αυτό. Κι αυτό αποτελεί χαρακτηριστικό της ιδιομορφίας μας.

Τρία κεφάλαια, λοιπόν, μαζί με το έξοχο «Εἰσαγωγικόν», που μας βάζει απευθείας στα βαθιά της ελληνικής παράνοιας:

Τί γίνεται ὅταν τὸ ἴδιο τὸ ποδόσφαιρο ὑπάρχη ἤδη ὡς παραποδόσφαιρο, σὲ μία κοινωνία ποὺ λειτουργεῖ ἤδη ὡς παρακοινωνία ἐντὸς ἑνὸς παρακράτους ποὺ μιμεῖται ἤδη τὴν ὕπαρξη καὶ τὴν λειτουργία ἑνὸς κανονικοῦ κράτους; Ὅταν ἀντὶ γιὰ λογικὴ ὑπάρχη μία μίμηση λογικῆς; Ὅταν ἀντὶ γιὰ μορφὴ μία μίμηση μορφῆς; Ὅταν ἀντὶ γιὰ ποδόσφαιρο μία μίμηση ποδοσφαίρου; Τί γίνεται ὅταν τὸ πραγματικὸ μᾶς ἀφήνη παγερῶς ἀδιάφορους, ὅταν πλησιάζη ἐπικινδύνως στὴν περιοχή μας καὶ ὑπάρχει ὁ κίνδυνος νὰ προσκρούσουμε (διάβαζε: ἑλληνικὴ συνάντηση μὲ τὸ πραγματικό) σὲ αὐτό; Τότε ὁρατότης μηδέν. Ὁ ἐνδιάμεσος χῶρος, μεταξὺ ἡμῶν καὶ πραγματικοῦ γεμίζει ἀγχωτικῶς μὲ ψέματα καὶ φαντασιώσεις· […] Παίζουμε ποδόσφαιρο γιὰ νὰ ἀποσυρθοῦμε ἀπὸ τὸν κόσμο ἐν τῷ κόσμῳ.

Στα «Πέντε Ζεϊμπέκικα» διερευνά τις περιπτώσεις ταλέντου-μερακλή παίκτη, του οποίου «τὸ ἐγὼ δὲν χωροῦσε στὴν πραγματικότητα· ἡ αὐτογνωσία του ἦταν συνάρτηση τῆς ἀναγνωρίσεως ἀπὸ τοὺς ἄλλους τοῦ ἐξωκοσμίου, οὐρανίου ἑαυτοῦ του». Ταλέντο και μεράκι ήταν η κινητήρια δύναμη του καθενός και ταυτόχρονα το όριό του. «Ἡ ἱστορία, αἴφνης, τοῦ Δεληκάρη, ἀλλὰ καὶ ἄλλων, δυνάμει ἢ ἐνεργείᾳ, Δεληκάρηδων θὰ μποροῦσε νὰ ἦταν ἀφηγήσιμη ὡς μία ἱστορία φανείας-ἀφανείας, μὲ πιστότητα στὸ τραῦμα, ποὺ καταλήγει στὴν μυθοποίηση καὶ στὴν ἁγιολογία». Και αυτό το όριο καθοριζόταν από την κοινότητα – «ἀπὸ τὸ ἀτομαδικό του ἀσυνείδητο». Όπως οι περιπτώσεις του Κούδα και του Δεληκάρη, που «ξανάπαιζε μὲ τὸν πατέρα-πρόεδρο τὸ ψυχόδραμα τοῦ ἀσώτου-ἀντάρτη· ἔφευγε γνωρίζοντας πὼς θὰ ξαναγύριση καὶ πὼς θὰ γίνη ἀσμένως δεκτὸς καὶ πώς, ἐν μέρει τοὐλάχιστον, θὰ δικαιωθῆ». Ή πάλι η περίπτωση του Δομάζου, που έπαιζε τον «στρατηγό» προκειμένου να κατισχύσει επί πάντων – γιατί εάν δεν επιβαλλόταν αυτός, θα κατίσχυαν οι άλλοι επ’ αυτού. Ο Παπαϊωάννου που, απ’ τη μεριά του, έμεινε πιστός στην ΑΕΚ, «αδειάζοντας» τη Ρεάλ, ακριβώς επειδή δεν πίστευε στον εαυτό του, και με μοναδικό παράπτωμα εκείνο που έκανε για να παντρέψει την αδερφή του. Ή όπως ο Χατζηπαναγής, που συνεθλίβη από τον «αστό» Ηρακλή. Κι εδώ έχουμε μια μεγάλη αντίφαση. Ο Ηρακλής, που λογιζόταν ως η μοναδική αστική ομάδα εν Ελλάδι, κατ’ απόδειξη τον είχε ως δουλοπάροικο. Για ποια αστική ομάδα να μιλήσουμε; Όπου, ειρήσθω εν παρόδω, ο Χατζηπαναγής ήρθε από μια άλλη «δουλοπαροικική» ομάδα της πρώην Ε.Σ.Σ.Δ.

Πάντες αὐτοὶ ἦλθαν σὲ ψευδοσύγκρουση μὲ τὸν πατέρα-πρόεδρο, πάντες αὐτοὶ ψευδοεξεδιώχθησαν, ψευδοεπανέκαμψαν καὶ ψευδοσυνεβιβάσθησαν μὲ τὴν μητέρα-ὁμάδα. Πάντες ἔπαιξαν τὸ μελαγχολικό τους ψυχόδραμα. Ἅπαντες τοὺς ἐλάτρεψαν.

Στο «Νὰ λογιάζωμαι, ἀλλὰ μοῦ λείπουν μέτρα», φράση προερχόμενη από τις ιπποδρομίες, αναδεικνύεται το ζήτημα του ελληνικού ατομοκεντρισμού διά της διερεύνησης περιπτώσεων προέδρων ελληνικών ποδοσφαιρικών σωματείων. Για την άπρακτη εξατομίκευση στην Ελλάδα, όπως λέει κι ο Στ. Ράμφος στον Καημό του ενός. Η δική μας εξατομίκευση ήταν η ιδιωτεία. Δηλαδή μια εξατομίκευση δίχως ευθύνη, άνευ εσωτερικότητος, καθώς η ορθόδοξη παράδοση απαγόρευε την όποια «ανθρωπολογική» εσωτερικότητα· δεν υπήρχε τρόπος να κοιταχτείς μέσα σου. Αναγκαστικά ή ζώο θα ήσουν ή άγιος, ένα απ’ τα δύο. Το ενδιάμεσο, δηλαδή η ανθρώπινη ζωή, έχει πάει περίπατο. Τι σημαίνει όμως ο τίτλος του κεφαλαίου αυτού; Εξατομίκευση στην Ελλάδα σημαίνει πρόεδρος, ποδοσφαιρικής ομάδας εν προκειμένω, αλλά όπως θα καταλάβουμε απαντά και στην ευρύτερη έννοια του προέδρου, όπου όλοι κάποτε θα ήθελαν να είναι πρόεδροι. Εξατομικεύομαι για να λογιάζομαι στην κοινότητα. Ουδεμία σχέση με τη δυτική εξατομίκευση. Και το «μου λείπουν μέτρα» σημαίνει πως δεν είμαι εξοικειωμένος με τα ανθρώπινα, επιζητώ, δηλαδή, έναν σκοπό με ανοίκεια προς αυτόν μέσα. Γουλανδρής, Ανδριανόπουλος, Βαρδινογιάννης, Μεντζεβελάκης, Καρέλλας είναι περιπτώσεις που κατέληξαν στον Ψωμιάδη.

Τα εντελώς πρωτόγνωρα πράγματα στο βιβλίο σού αφήνουν την αίσθηση πως θέλει συνεχώς ξαναδιάβασμα. Αυτό οφείλεται στο ότι δεν είμαστε εξοικειωμένοι με τον εαυτό μας. Και το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα καλό βήμα να αποκτήσουμε πρόσβαση στον εαυτό μας.

Ἡ ὁμάδα εἶναι μαγαζὶ τοῦ προέδρου, καὶ ὅσο μεγαλύτερη δύναμη ἔχει αὐτὸς τόσο περισσότερο καθιστᾶ τὸ δημόσιο ἰδιωτικό, εἰδ’ ἄλλως δὲν τὸ ἐννοεῖ μὲ ἄλλο τρόπο, ὡς αὐθύπαρκτο καὶ ἀντικειμενικὸ μέγεθος. […] αὐτὸς εἶναι ποὺ δίνει σὲ ὄλους ἀξία· ἀπὸ τὴν δική του ἀξία-οὐσία ζοῦν καὶ ἀξιώνονται καὶ αὐτοί.

Στο «Βάζω τὸ τραῦμα, βάζεις τὸ θαῦμα;» –ανακεφαλαιωτικό και καταληκτικό κεφάλαιο, γι’ αυτό και ο αναγνώστης μπορεί να εντοπίσει κάποιες επαναλήψεις–, δίδεται το κεντρικό σημείο-στίγμα του προβλήματός μας, το οποίο συμπήγνυται γύρω από το ορθόδοξο «πρόβλημα», έτσι όπως μας κληροδοτήθηκε και στην ιδιότυπη ατομικότητα, η οποία σκοπό έχει να εκμηδενίσει τον κόσμο για να εκτιναχτεί στον Θεό, προκειμένου να αναγνωρίζεται ως ουράνιος εαυτός, ποτέ ως επίγειος. Θέλει να φθάσει στο επέκεινα χωρίς τον εαυτό του. Για να επιτευχθεί λοιπόν κάτι στα καθ’ ημάς χρειαζόμαστε το παράδειγμα του Μεταξά ή του Ρεχάγκελ· κάποιος να πάρει την ανθρώπινή μας ευθύνη για μας. Τότε και μόνο μπορούμε να θριαμβεύσουμε, κατά λάθος, εν τω κόσμω, αλλά πάντα ως πυροτέχνημα άνευ διαρκείας· ως θαύμα. Οι τελευταίες σελίδες του βιβλίου είναι και οι πιο μεστές. Ο συγγραφέας αναφέρεται σε πιο ειδικά θέματα που αφορούν στη μελαγχολία, αλλά και στον διχασμό και στην απώθηση – ήμασταν καλύτεροι στον πρώτο παρά στη δεύτερη. Μας δείχνει πώς η λειτουργία του τυποτελετουργικού μάς οδηγεί στη λεγομένη ελληνική δεξιά και πώς το εσχατολογικό στη λεγομένη ελληνική αριστερά, χωρίς απαραιτήτως να είναι και αντίπαλα· το ένα υπεισέρχεται στο άλλο – «τὸ ἐσχατολογικὸ θὰ κινηθῆ στὸ περίγραμμα ποὺ ἔχει δημιουργήσει τὸ τυπικοτελετουργικό, ὅπως ἀκριβῶς ὁ παρανοϊκὸς κατοικεῖ στὸ σπίτι ποὺ ἔχει κτίσει ὁ νευρωτικός».

Ως γενικό συμπέρασμα: προσπαθούμε με κοσμικά μέσα να πετύχουμε έναν ακοσμικό σκοπό. Και αυτό είναι η μεγάλη μας αντίφαση. Δηλαδή, μπορούμε να υπάρξουμε μόνο όταν διαγράφουμε τον κόσμο. Μπορούμε να αισθανόμαστε τον εαυτό μας, όταν δεν έχουμε καμία επαφή με τον κόσμο. Το ταλέντο, ο μερακλής, ο πρόεδρος, το θαύμα είναι τέτοια μέσα. Και αυτό με το οποίο αγγίζει ο Καλαποθάκος την καρδιά του ελληνικού προβλήματος φαίνεται στην πιο αγοραία του εκδοχή, με το ποδόσφαιρο. Τα εντελώς πρωτόγνωρα πράγματα στο βιβλίο σού αφήνουν την αίσθηση πως θέλει συνεχώς ξαναδιάβασμα. Αυτό οφείλεται στο ότι δεν είμαστε εξοικειωμένοι με τον εαυτό μας. Και το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα καλό βήμα να αποκτήσουμε πρόσβαση στον εαυτό μας.

kalapoth Το βιβλίο αποτελεί μια μεγάλη συμβολή μέσα στο πλαίσιο της συζήτησης που ξεκίνησε, μια εικοσαετία τώρα, για το ελληνικό πρόβλημα. Αρχής γενομένης απ’ το 2000 με το Καημός του ενός του Στ. Ράμφου. Από τότε έχουν γραφτεί αρκετά πια κι αυτό το βιβλίο αποτελεί μια σημαντική συμβολή, ίσως τη σημαντικότερη έκτοτε και λόγω της πρωτοτυπίας του, σε αυτό το ζήτημα. Και πλέον αρχίζουμε να συνειδητοποιούμε πού έγκειται αυτό το πρόβλημα.