Anatole France: «Το βιβλίο του βιβλιόφιλου»
Ένας εκδότης συμμετέχει στη διαδικασία μετασχηματισμού της κοινωνίας και είναι ενεργός διαμορφωτής της εποχής του. Τούτο έγινε αισθητό από την εποχή του Διαφωτισμού. Παράδειγμα η έκδοση της Εγκυκλοπαίδειας.
Η παραπάνω ρήση είναι το απάνθισμα του νοήματος αυτού του μικρού, αλλά πολύ σημαντικού βιβλίου, του Anatole France, που φέρει τον τίτλο Το βιβλίο του βιβλιόφιλου. Το βιβλίο αποδόθηκε αρχικά στον εκδότη Alphonse Lemerre, αλλά οι πληροφορίες, από το μέλλον για κείνους, από το παρελθόν για μας, λένε την αλήθεια. Πρόκειται για προγραμματικό κείμενο πάνω στην αισθητική και τη φιλοσοφία των εκδόσεων Lemerre και πρωτοεκδόθηκε στις 23 Μαρτίου 1874, για να μυήσει το κοινό στα μυστήρια των βιβλιοφιλικών εκδόσεων. Το εξώφυλλο κοσμεί ένας άνδρας με φτυάρι, το μότο «Fac et spera» (να πράττεις και να ελπίζεις), το όνομα του εκδότη και χωρίς όνομα συγγραφέα. Αρχικά αποδόθηκε στον εκδότη, που έκανε και τις διορθώσεις στην επανέκδοσή του. Όμως, χειρόγραφο του Anatole France βάζει τα πράγματα στη σωστή τους θέση. Το γεγονός είναι ότι ο Alphonse Lemerre δεν δίστασε σε δύσκολους καιρούς να πάει κόντρα στα φτηνά βιβλία και να προσφέρει αξιόλογες εκδόσεις.
Ο Ανατόλ Φρανς στο κείμενό του συνοψίζει τους αισθητικούς και τεχνικούς κανόνες, στους οποίους πρέπει να υπακούει μια έκδοση με καλαισθησία και υψηλό γούστο. Έτσι με αυτό το βιβλίο, συγγραφέας και εκδότης αποτίουν τιμή στους τεχνίτες, στοιχειοθέτες, χαράκτες, χαρτοποιό και βιβλιοδέτη, οι οποίοι υπηρετούν μια τέχνη που υποχωρεί μπροστά στην επέλαση της βιομηχανικής τεχνικής. Με άλλα λόγια, το κείμενο αυτό είναι εγκώμιο της χειροποίητης τυπογραφίας και «κατηγορώ» στον ευτελισμό του βιβλίου. Διότι το βιβλίο είναι και αισθητικό γεγονός και έργο τέχνης και, κυρίως, εμπορικό προϊόν.
Το εκδοτικό ντεμπούτο του Lemerre θα γίνει με τους νέους ποιητές, τους Παρνασσιστές, και σιγά σιγά θα εκδώσει τα μεγαλύτερα αριστουργήματα της γαλλικής λογοτεχνίας. Δικαίως, έχει αποκληθεί «πρίγκιπας των εκδόσεων». Αυτά και πολλά άλλα ενδιαφέροντα μας λέει ο μεταφραστής στο Σημείωμά του. Ο ίδιος ο Lemerre, στο δικό του Εκδοτικό Σημείωμα, ενημερώνει τους αναγνώστες του ότι σκοπεύει να εκδώσει παλαιότερα κείμενα, επειδή τα κείμενα αυτά έχουν ιδιαίτερες δυσκολίες και, φυσικά, θα περιγράψει λεπτομερώς όλα τα βήματα, μέχρι το δοκίμιο να γίνει βιβλίο.
Το κυρίως κείμενο έχει τα εξής πέντε μέρη: «Το κείμενο», «Η εκτύπωση», «Ο διάκοσμος», «Το χαρτί», «Η βιβλιοδεσία».
Αρχή πρώτη είναι η αποκατάσταση του κειμένου με τη συνεργασία ειδικών φιλολόγων και λογίων. Η ορθογραφία, ο τονισμός, η στίξη έχουν τη σημασία τους, γιατί αποτελούν τη φυσιογνωμία του συγγραφέα. Η διπλή εγγραφή μιας λέξης, σε συγγραφείς του 16ου και 17ου αιώνα, συνιστά μαρτυρία αναποφασιστικότητας της γαλλικής ορθογραφίας, κάτι που δεν απασχόλησε τους κλασικούς, απασχόλησε όμως τους νεότερους.
Ο Ανατόλ Φρανς στο κείμενό του συνοψίζει τους αισθητικούς και τεχνικούς κανόνες, στους οποίους πρέπει να υπακούει μια έκδοση με καλαισθησία και υψηλό γούστο.
Από τους μεγάλους συγγραφείς, ο Ρασίν συνιστά παράδειγμα σχολαστικότητας, λόγω του διαβάσματος πάλι και πάλι των θεατρικών του δοκιμίων, πριν από την τύπωση. Το πλήθος των παροραμάτων του Λα Φοντέν δείχνει ότι τα διόρθωνε συνεχώς. Ο Μολιέρος μπορεί να αδιαφορούσε αν τα κείμενά του θα δημοσιευτούν, όμως φρόντιζε να εκδοθούν σωστά. Ο Μοντέν, όπως και άλλοι, διόρθωναν και εμπλούτιζαν το κείμενό τους μέχρι να το παραδώσουν οριστικά για τύπωμα. Και μια και ο λόγος για τον Μοντέν, η επανέκδοση των έργων του έγινε, αφού απαλείφτηκαν 30.000 λάθη. Όσο οι συγγραφείς είναι εν ζωή, διορθώνουν οι ίδιοι τα κείμενά τους, όμως αν έχουν πεθάνει τι γίνεται; Π.χ. από ένα κεφάλαιο του Ραμπελέ έλειπαν εννέα γραμμές, επειδή δεν αντιπαρέβαλε κανείς το κείμενο με το χειρόγραφο. Όσον αφορά τις υποσημειώσεις, καλό είναι να βρίσκονται όλες στο τέλος και όχι στη σελίδα, με το σκεπτικό ότι αποσπούν το πνεύμα του αναγνώστη από το καθαυτό κείμενο.
Στην ενότητα «Η εκτύπωση», θα γίνει λόγος για τη γραμματοσειρά. Η Ελζεβίρ, της γνωστής οικογένειας εκτυπωτών από την Ολλανδία, είναι μία εξαιρετική περίπτωση. Ο Louis Elzevir από τα τέλη του 16ου αιώνα διέκρινε το u από το i, το ν και το j. Ωστόσο, τα τυπογραφικά στοιχεία Elzevir ήταν γνωστά από τα 1550. Στα 1855 ο Perrin βρήκε μήτρες του 16ου αιώνα στα χυτήρια της Λιόν. Σε παλιά χυτήρια ανέτρεξε και ο Claye για να ανακαλύψει ότι οι παλιές μήτρες από χαλκό έγιναν κέρματα, τον καιρό της Επανάστασης.
Η διαμόρφωση της σελίδας και τα περιθώριά της έχει τους κανόνες της. Δεν είναι ωραία μια μεγάλη σελίδα με ένα μικρό κείμενο στη μέση· μοιάζει με ένα νησί χαμένο στον ωκεανό της λευκής σελίδας. Το χαρτί ολλανδικό, γουάτμαν, σινικό, το μελάνι, η συχνότητα ανανέωσης των τυπογραφικών στοιχείων, η χειροκίνητη πρέσα για τις εκδόσεις πολυτελείας και πάρα πολλά άλλα μυστικά υπάγονται στη μέριμνα του εκδότη που αγρυπνά, μέχρι να πει το «τυπωθήτω». Μετά, έρχεται ο βιβλιοδέτης, να στεγνώσει, να στιλβώσει, να διπλώσει με ακρίβεια, να κόψει και να βιβλιοδέσει, κάτι που απαιτεί μεγάλη προσοχή και πείρα.
Το χαρτί μπορεί να είναι από βαμβάκι – ολλανδικό, ανθεκτικό και ηχηρό, ολίγον μπλε και ολίγον τραχύ, από κάνναβη ή λινάρι που παρασκευάζεται στo χέρι à la forme. Και είναι πολλά τα είδη του χαρτιού, καθώς πολλοί και εκείνοι που ανέδειξαν το είδος σε καλλιτεχνικό και έκαναν το χειροποίητο βιβλίο έργο τέχνης.
Η βιβλιοδεσία είναι και αυτή μια τέχνη που απαιτεί υπομονή. Συχνά θέλει έναν χρόνο για να στεγνώσει καλά ένα βιβλίο και έπειτα θέλει έναν καλό βιβλιοδέτη και, τέλος, ένα καλό ράψιμο «επί των νεύρων». Τα περιθώρια του βιβλίου είναι ό,τι το κάδρο σε έναν πίνακα. Οι αριστοτεχνικές βιβλιοδεσίες γίνονται με μαροκινό δέρμα. Τελευταίο μένει το χρύσωμα, το οποίο επιβλέπεται από καθ’ ύλην αρμόδιο καλλιτέχνη-επιχρυσωτή. Και είναι τέτοιο το αποτέλεσμα ώστε, ένα καλά επιχρυσωμένο βιβλίο, στα χέρια της Mary Stewart, να μπορεί να παραβληθεί με την κοσμηματοθήκη της και το κόστος του να ξεφεύγει από οποιαδήποτε οικονομική εκτίμηση.
Το βιβλίο του βιβλιόφιλου είναι μικρό, γραμμένο από τον Ανατόλ Φρανς, γεμάτο πληροφορίες που δεν υποψιαζόμαστε και ονόματα συγγραφέων, εκδοτών, καλλιτεχνών και δεκάδων επαγγελματιών, που ανασύρονται από την αφάνεια και προβάλλονται με το έργο τους. Ένα βιβλίο γραμμένο για τους βιβλιόφιλους και τους συλλέκτες, τους εραστές του εξαιρετικού και του σπάνιου, δοσμένο στα ελληνικά με αγάπη από τον Νίκο Ταγκούλη.
Το βιβλίο του βιβλιόφιλου
Anatole France
μετάφραση: Νίκος Ταγκούλης
Πληθώρα
70 σελ.
ISBN 978-960-8203-54-9
Τιμή €6,00
