Umberto Eco: «Ο υπεράνθρωπος των μαζών»
Κυκλοφόρησε πρόσφατα σε επανέκδοση και μετάφραση της Έφης Καλλιφατίδη το εμβληματικό βιβλίο Ο υπεράνθρωπος των μαζών του Ουμπέρτο Έκο (1932-2016), το οποίο είχε εκδοθεί στην ελληνική γλώσσα το 1988. Στο ιταλικό κοινό είχε εμφανιστεί το 1976 και κατά κάποιον τρόπο ήταν το συμπλήρωμα ή η συνέχεια του Κήνσορες και θεράποντες, του άλλου ομοειδούς βιβλίου του συγγραφέα που εκδόθηκε το 1964. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1980, ο Έκο εξέδωσε το περίφημο αστυνομικό μυθιστόρημα Το όνομα του ρόδου, κάτι που του επέτρεψε να επικοινωνήσει με εκατομμύρια αναγνωστών σε όλον τον κόσμο και τον έκανε διάσημο. Μέχρι τότε ήταν απλώς ένας εξαιρετικός καθηγητής Σημειωτικής στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια.
Τι ακριβώς είναι ο Υπεράνθρωπος των μαζών; Ο Έκο για να εξηγήσει τον τίτλο του βιβλίου του παραπέμπει στον σπουδαίο Ιταλό αριστερό διανοούμενο Αντόνιο Γκράμσι, ο οποίος σ’ ένα βιβλίο του έχει γράψει τα εξής: «Νομίζω ότι μπορούμε να ισχυριστούμε πως μεγάλο μέρος του αποκαλούμενου νιτσεϊκού “υπερανθρωπισμού” δεν έχει ως πηγή και θεωρητικό πρότυπο τον Ζαρατούστρα, αλλά τον Κόμητα του Μόντε-Χρίστο του Δουμά». Κατά τον Έκο, το εν λόγω λαϊκό μυθιστόρημα του Αλέξανδρου Δουμά βρίσκεται απέναντι στο επίσης λαϊκό μυθιστόρημα του Ευγένιου Σύη Τα μυστήρια των Παρισίων. Και τα δύο έχουν ως ήρωες υπερανθρώπους, τους υπερανθρώπους των επιφυλλίδων στις εφημερίδες της εποχής, οι οποίοι γοήτευαν τους αναγνώστες, δηλαδή τις μάζες. Τελική κατάληξη εκείνων των ηρώων-υπερανθρώπων είναι ο Τζέιμς Μποντ, ο ήρωας των κατασκοπικών μυθιστορημάτων του Ίαν Φλέμινγκ.
Ο υπεράνθρωπος των μαζών αποτελείται από μια Εισαγωγή και εφτά κεφάλαια, στα οποία ο συγγραφέας αναπτύσσει τις απόψεις του για τη λαϊκή λογοτεχνία και τους συγγραφείς που κατά καιρούς την υπηρέτησαν.
Η πρώτη θεωρία της πλοκής, γράφει ο Έκο, γεννιέται με τον Αριστοτέλη, χωρίς να έχει σημασία αν αυτός είχε κατά νου την τραγωδία ή το μυθιστόρημα. Ο Αριστοτέλης μιλάει για τη μίμηση πράξεως, δηλαδή αλληλουχία γεγονότων, η οποία πραγματοποιείται με την κατασκευή του μύθου. Σημειώνει: «Η αριστοτελική συνταγή είναι απλή: πάρτε έναν ήρωα με τον οποίον ο αναγνώστης μπορεί να ταυτιστεί, όχι απόλυτα κακό ούτε υπερβολικά άψογο, και βάλτε να του συμβούν τέτοιες ιστορίες που να περνά από την ευτυχία στη δυστυχία, και αντίστροφα, μέσα από περιπέτειες και αναγνωρίσεις». Κι ύστερα, αφού η ένταση φτάσει στο αποκορύφωμα, στην πλοκή εισέρχεται κάτι εξαιρετικό που θα λύσει τον περίπλοκο κόμπο των γεγονότων, ένα θαύμα, μια θεϊκή παρέμβαση, μια αποκάλυψη ή μια απρόβλεπτη τιμωρία: αυτό θα επιφέρει την κάθαρση, που κατά τον Αριστοτέλη ξαλαφρώνει το κοινό, τους αναγνώστες ή τους θεατές.
Και πάλι ο Αριστοτέλης είναι αυτός που υποστηρίζει (στην Ποιητική και στη Ρητορική του) πως για να είναι αποδεκτή η πλοκή ενός έργου πρέπει να είναι αληθοφανής: το αληθοφανές είναι απλώς η προσκόλληση σε ένα σύστημα προσδοκιών τις οποίες συμμερίζεται το κοινό. Αναπτύσσοντας τη θεωρία του, ο Έκο θεωρεί πως υπάρχει μια σταθερά που διακρίνει το λαϊκό μυθιστόρημα από το μυθιστόρημα προβληματισμού. Στο πρώτο, εξελίσσεται συνεχώς ένας αγώνας του Καλού εναντίον του Κακού που καταλήγει πάντα υπέρ του Καλού. Στο δεύτερο, υπάρχουν διαφορετικές καταλήξεις που δεν συνδέονται με το Καλό και το Κακό, λ.χ. το τέλος του μυθιστορήματος του Φλομπέρ Μαντάμ Μποβαρί δεν είναι αίσιο και ευτυχές. Με λίγα λόγια, καταλήγει ο Έκο, το λαϊκό μυθιστόρημα τείνει στον εφησυχασμό, ενώ εκείνο του προβληματισμού βάζει τον αναγνώστη σε διαμάχη με τον εαυτό του.
Με λίγα λόγια, καταλήγει ο Έκο, το λαϊκό μυθιστόρημα τείνει στον εφησυχασμό, ενώ εκείνο του προβληματισμού βάζει τον αναγνώστη σε διαμάχη με τον εαυτό του.
Τα αγγλικά λαϊκά μυθιστορήματα του 17ου αιώνα γεννήθηκαν ως προϊόντα μιας νέας βιομηχανίας του πολιτισμού και στράφηκαν προς νέους πελάτες, προς μια αστική τάξη των πόλεων. Τον 18ο αιώνα, αυτά μετεξελίχτηκαν σε κοινωνικά και ο Ντίκενς αναδείχτηκε ως ο σημαντικότερος από τους συγγραφείς τους. Στη Γαλλία τον 19ο αιώνα εμφανίστηκαν τα πρώτα λαϊκά-κοινωνικά-περιπετειώδη μυθιστορήματα, που αρκετοί τα κατέταξαν στην παραλογοτεχνία. Το 1842, ο Ευγένιος Σύη άρχισε να δημοσιεύει σε συνέχειες το μυθιστόρημά του Τα μυστήρια των Παρισίων, όπου μαζί οι κακές κοινωνικές συνθήκες και η φτώχεια ευνοούσαν την ύπαρξη εγκληματιών. Ο σπόρος για τα αφηγήματα μυστηρίου και τα αστυνομικά αναγνώσματα είχε πέσει. Ήταν τόση η επιτυχία του βιβλίου (ο Σύη έγινε πάμπλουτος), που με το μυθιστόρημά του ασχολήθηκαν οι Μαρξ και Ένγκελς (στο έργο τους Η Αγία Οικογένεια), αλλά και ο Έντγκαρ Άλαν Πόε σ’ ένα δοκίμιό του. Κι οι τρεις ήταν αρνητικοί απέναντι στο βιβλίο, ειδικά ο Πόε κατηγόρησε τον Σύη ότι το έγραψε μόνο για να πουληθεί. Δεν ήταν καθόλου τυχαίο που το συγκεκριμένο μυθιστόρημα έγινε αντικείμενο μίμησης.
Μετά τον θάνατο του Σύη ανέτειλαν νέοι αστέρες στη λαϊκή λογοτεχνία, που έφτιαξαν ήρωες για να αρέσουν στο κοινό. Ήδη ο Αλέξανδρος Δουμάς διεκδικούσε τη δόξα και τα χρήματα του Σύη χάρη στο βιβλίο του Ο κόμης του Μόντε-Χρίστο, που άρχισε να δημοσιεύεται το 1844. Οι καινούργιοι συγγραφείς είχαν ως ήρωες κάποιους «υπερανθρώπους». Ο Πανσόν ντι Τεράιγ έγραψε ιστορίες με ήρωα τον Ροκαμβόλ, ο Μορίς Λεμπλάν δημιούργησε τον Αρσέν Λουπέν και οι Πιερ Σιβέστρ και Μαρσέλ Αλέν έφτιαξαν τον Φαντομά. Αυτά, προτού εμφανιστεί ο Σέρλοκ Χολμς του Άρθουρ Κόναν Ντόιλ. Έτσι, υποστηρίζει ο Ουμπέρτο Έκο, από τους συγγραφείς των λαϊκών μυθιστορημάτων γεννήθηκε ο Υπεράνθρωπος, προτού τον επινοήσει η φιλοσοφία του Νίτσε.
Ο υπεράνθρωπος των μαζών
Ρητορική και ιδεολογία του λαϊκού μυθιστορήματος
Umberto Eco
μετάφραση: Έφη Καλλιφατίδη
Ελληνικά Γράμματα
240 σελ.
ISBN 978-960-19-0730-7
Τιμή €15,90
