Gregory Claeys: «Μαρξ και μαρξισμός»

Είχα αρκετά χρόνια να διαβάσω μια βιογραφία του Καρλ Μαρξ και ταυτόχρονα μια ιστορία του μαρξισμού από την εποχή του Κομμουνιστικού Μανιφέστου (1848) μέχρι την αυγή του 21ου αιώνα. Στο πανεπιστήμιο είχα την ευκαιρία να διαβάσω την κορυφαία τότε Ιστορία του Μαρξισμού του Γιουγκοσλάβου φιλοσόφου, καθηγητή και ακαδημαϊκού Πρέντραγκ Βρανίτσκι στη δεύτερη ανανεωμένη έκδοσή της, που κυκλοφόρησε στην πατρίδα του το 1970 και στην Ελλάδα το 1976 από τις Εκδόσεις Οδυσσέας. Τη μετάφραση εκείνου του ογκώδους έργου, το οποίο αφηγείτο με ενθουσιασμό την ιστορία του μαρξισμού μέχρι το 1968 και τον γαλλικό Μάη, είχε κάνει η σημερινή υπουργός Πολιτισμού Μυρσίνη Ζορμπά.

Εξαιρετική ήταν η …περίπου βιογραφία του Γερμανού φιλοσόφου κι επαναστάτη από τον Έρικ Χόµπσµπαουµ στο Πώς να αλλάξουμε τον κόσμο – Μαρξ και μαρξισμός 1840-2011 (Θεμέλιο, 2011), μια τρυφερή υπεράσπιση του Μαρξ σε μια εποχή που –κατά τον Βρετανό ιστορικό– αρκετές από τις διαπιστώσεις του Γερμανού φιλοσόφου επιβεβαιώνονταν και πάλι από τη ζοφερή πραγματικότητα.

Μια ακόμα ματιά στο ίδιο πορτρέτο

Εδώ έχουμε επίσης έναν Βρετανό πανεπιστημιακό, ο οποίος μελετάει συστηματικά κι επί δεκαετίες τον σοσιαλισμό χωρίς ο ίδιος να ανήκει στον μαρξιστικό πυρήνα του. Έχοντας πια μεγάλη απόσταση από τα απελευθερωτικά προτάγματα του 19ου αιώνα, γνωρίζοντας την εξέλιξη του κόσμου της εργασίας και, ειδικά, του προλεταριάτου μέσα στον 20ό αιώνα και αντιλαμβανόμενος πλήρως τους λόγους για την παταγώδη αποτυχία του «υπαρκτού σοσιαλισμού», ο Gregory Claeys μπορεί και διαβάζει τον Μαρξ με ψυχραιμία, ερμηνεύει με οξυδέρκεια τις πτυχές του έργου του –σε συνδυασμό πάντα με την πορεία της δημόσιας ζωής του ως μέλους επαναστατικών κινημάτων– και αναλύει με σαφήνεια τις λεπτές έννοιες που συγκροτούν τη μαρξιστική θεωρία, γράφοντας ταυτόχρονα μια πλήρη βιογραφία όχι μόνο του Μαρξ αλλά και των επιγόνων του.

Το βιβλίο ξεκινάει με τη γέννηση του Καρλ Μαρξ το 1818 και φτάνει ύστερα από μακρά κι ενδιαφέρουσα διαδρομή μέχρι τον Ντενγκ Σιάο-πινγκ στη μετα-Μαοϊκή Κίνα, τον Χο Τσι Μινχ στο μετα-αποικιοκρατούμενο Βιετνάμ, τον παράφρονα Πολ Ποτ και τους Ερυθρούς Χμερ στη μαρτυρική Καμπότζη και τον Κιμ Ιλ-σουνγκ στη δυστοπική Βόρεια Κορέα. Το ταξίδι στην ιστορία του μαρξισμού είναι συναρπαστικό και η εξιστόρηση αυτή, η οποία ουσιαστικά συμπίπτει με την εξιστόρηση των πολιτικών ιδεών (και μαχών…) της αριστεράς ανά τον κόσμο, αξίζει να διαβαστεί από τους αναγνώστες, για μια ακόμα φορά υποθέτω, μιας και ο Βρετανός πανεπιστημιακός διαθέτει όχι μόνο ένα δεμένο και περιεκτικό γράψιμο, αλλά κυρίως μια πολύ στοχαστική ματιά στο τι πραγματικά αξίζει να κρατήσουμε από τον Μαρξ και τα γραπτά του και τι πρέπει –κατά τη γνώμη του– να αφήσουμε πίσω μας.

Κεφάλαια με ξεχωριστό ενδιαφέρον, όχι μόνο στην παρούσα αλλά σε όλες τις βιογραφίες του Μαρξ, είναι η περίοδός του στο Λονδίνο και η μάχη με τη φτώχεια, οι ιδιαίτερες σχέσεις με τα παιδιά και τους γαμπρούς του, αλλά και, αργότερα, ο τρόπος με τον οποίο τον αντιλήφθηκαν και, κυρίως, τον εφάρμοσαν οι πολιτικοί ηγέτες στην επαναστατική Ρωσία και αλλού – το μισό βιβλίο είναι αφιερωμένο στον μετά τον Μαρξ μαρξισμό. Αναζητώντας κι αναδεικνύοντας τις ομοιότητες και τις διαφορές του Μαρξ σε σχέση με τη φιλοσοφική μήτρα από την οποία προέρχεται (Χέγκελ, Φόιερμπαχ, Φουριέ, Σεν Σιμόν κ.ά.) κι εξιστορώντας τις μεγάλες στιγμές των επαναστατικών αγώνων του 19ου και του 20ού αιώνα, ο Claeys βρίσκει την ευκαιρία να επιχειρηματολογήσει για ορισμένα από τα πολύ μεγάλα ζητήματα του μαρξισμού.

Θα αναφερθεί, λοιπόν, στην έννοια του κράτους της εργατικής τάξης ως διάδοχη κατάσταση του καπιταλισμού κι ένα στάδιο πριν από την αταξική κοινωνία –κομβικό θεωρητικό κατασκεύασμα του Μαρξ– το οποίο όπως διαπιστώνει είναι τόσο πολύπλοκο σαν σύλληψη και λειτούργησε (όπου συστήθηκε) με τέτοιο τρόπο, ώστε τελικά έγινε μεγαλύτερο από το κράτος που θέλησε να καταργήσει· ένας νέος Λεβιάθαν. Θα αναφερθεί με διθυραμβικά σχόλια στο Κεφάλαιο, για το οποίο δεν κρύβει τον θαυμασμό του – το αποκαλεί «κλασικό έργο», «συναρπαστικό», «ένα βιβλίο για την ανθρωπιά και την απανθρωπιά», πριν αναλύσει ορισμένες από τις ακρογωνιαίες έννοιες της μαρξιστικής θεωρίας όπως η υπεραξία, η συσσώρευση του κεφαλαίου, η θεωρία για την αλλοτρίωση κ.λπ.

Εδώ έχουμε επίσης έναν Βρετανό πανεπιστημιακό, ο οποίος μελετάει συστηματικά κι επί δεκαετίες τον σοσιαλισμό χωρίς ο ίδιος να ανήκει στον μαρξιστικό πυρήνα του.

Η …σακαράκα του Μαρξ

Σύμφωνα με τον συγγραφέα, η εικόνα του Μαρξ σήμερα συντίθεται από δύο διαφορετικά «είδωλα»: α) το είδωλο του οξυδερκούς αναλυτή των εργασιακών σχέσεων, του πλούτου και των κοινωνικών συγκρούσεων μέσα από τις οποίες πορεύεται η ανθρωπότητα και στη βάση των οποίων συγκροτούνται κοινωνικά συστήματα που επιζούν μέχρι τις μέρες μας, και β) εκείνο του ουτοπιστή κήρυκα της κοινωνικής απελευθέρωσης, η θεωρία του οποίου όμως για την οριστική κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας και, στη συνέχεια, τον μαρασμό του κράτους δεν έχει πλέον καμία ελπίδα επιτυχίας.

Για τον Βρετανό πανεπιστημιακό, ο μαρξισμός στέκει σήμερα απέναντι στις ιδεολογίες που φιλοδοξούν να ερμηνεύσουν τον κόσμο όπως ένα αυτοκίνητο Ford-T του 1905 στέκει απέναντι στα σύγχρονα ηλεκτρικά αυτοκίνητα. Μπορεί η συγκεκριμένη διαπίστωση να είναι συντριπτική σε βάρος του μαρξισμού, «λιγότερο ευλαβική από ό,τι θα περιμέναμε», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Claeys, ο συγγραφέας σπεύδει όμως στο πλαίσιο της ίδιας ανάλυσης να υπερασπιστεί τον μαρξισμό. Σε τι; Στην πίστη του Μαρξ ότι στο μέλλον οι άνθρωποι πρέπει να δουλεύουν λιγότερο και να απολαμβάνουν περισσότερο, στο ότι η αποξένωση από το νόημα και το αντικείμενο της εργασίας αλλοτριώνει κι εντείνει αντί να επιλύει το μείζον πρόβλημα της σχέσης του ανθρώπου με τη δημιουργία και την κοινωνικότητα και, τέλος, στο ότι η ανθρώπινη απληστία αποτελεί απειλή για την ίδια την ανθρώπινη υπόσταση και τον πλανήτη στον οποίο ζούμε.

photo Gregory Claeys Αναζητώντας κι αυτός όπως αρκετοί άλλοι τη συνταγή για μια κοινωνία με λιγότερη ανισότητα, περισσότερο ελεύθερο χρόνο, ουσιαστική ανθρώπινη επαφή και βιώσιμη περιβαλλοντικά προοπτική, καταφεύγει στην πεπατημένη της …σοσιαλδημοκρατίας. Που δεν αποκαλείται πλέον σοσιαλδημοκρατία αλλά «παροχή πλήρους και δωρεάν ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος», ένα «ελαφρύ» κοινωνικό πρόγραμμα δηλαδή συντήρησης κι αναπαραγωγής του πάλαι ποτέ ένδοξου κοινωνικού κράτους, το οποίο πρόγραμμα, σύμφωνα με τον Gregory Claeys, θα αντικαταστήσει τη γενικευμένη παροχή των σύγχρονων προγραμμάτων πρόνοιας και την τακτική των παντός φύσης επιδομάτων. Δεν ξέρω αν θα συμφωνούσε ο Μαρξ με αυτό…