Tim Whitmarsh: «Θεομαχία»
Αφιέρωση: Για τον ελληνικό λαό σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς
Ο Τιμ Γουίτμαρς, καθηγητής στην Έδρα του Ελληνικού Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, καθηγητής στα Πανεπιστήμια Οξφόρδης και Έξετερ, επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου, ασχολείται με την αρχαία ελληνική γραμματεία, κυρίως της ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου. Πλήθος οι εκδόσεις και οι δημοσιεύσεις του.
Το βιβλίο του Θεομαχία, με διασαφηνιστικό υπότιτλο «Η αθεΐα στον αρχαίο κόσμο», ανοίγει με μία πολύ μικρή εισαγωγή, στην οποία ο συγγραφέας μάς ενημερώνει ότι το βιβλίο του είναι ιστορικό, δεν είναι θρησκευτικής προπαγάνδας, δεν έχει στόχο να αποδείξει την αλήθεια της αθεΐας ως φιλοσοφικής στάσης ζωής και ότι ο πολιτισμικός και θρησκευτικός πλουραλισμός, καθώς και ο ελεύθερος διάλογος, είναι απαραίτητα στοιχεία του ορθού βίου.
Ακολουθεί ο διάλογος δύο ανδρών –Θέρσανδρου και Διότιμου– εκ των οποίων ο ένας θέτει και ο άλλος αίρει τα επιχειρήματα πάνω στον θάνατο των θεών. «Οι θεοί είναι νεκροί»· όχι, «τα ιερά είναι γεμάτα από κόσμο». «Η πίστη είναι επιφανειακή»· όχι, «οι θεοί χρειάζονται στον κόσμο […] είναι παρηγοριά και στήριγμά του». «Η θρησκεία προσφέρει ανακούφιση κι ελπίδα, όμως […] δεν έχει καμιά σχέση με την αλήθεια»· όχι, «η αλήθεια δεν ανήκει σ’ αυτόν τον κόσμο». «Οι άνθρωποι δημιούργησαν τους θεούς […] Δεν υπάρχουν θεοί που επιβλέπουν την κοινωνική τάξη και τιμωρούν την αδικία»· όχι, «Η αθεΐα είναι μόδα […] μια περαστική τρέλα», όχι, «Η θρησκεία είναι αυτή που πεθαίνει».
Ο παραπάνω διάλογος είναι φανταστικός και θα μπορούσε να έχει γίνει στην Αθήνα του 5ου αιώνα. Όλες όμως οι ιδέες του προέρχονται από πραγματικές πηγές. Οι υποστηρικτές της αθεΐας την παρουσιάζουν ως αποτέλεσμα της επιστημονικής ανάπτυξης, ενώ οι θρησκευόμενοι τη θεωρούν σύμπτωμα του παρηκμασμένου καπιταλιστικού δυτικού κόσμου. Κατά τον Γουίτμαρς, και οι δύο απόψεις «πάσχουν από νεωτερική αυταρέσκεια». Ωστόσο, υπάρχει μια ισχυρή τάση να θεωρεί τη θρησκεία «έμφυτη» ή «προγραμματισμένη», ενώ οι αποκαλούμενοι «νευροθεολόγοι» έχουν προσπαθήσει να εντοπίσουν σ’ ένα μέρος του εγκεφάλου «το σημείο του θεού» που ευθύνεται για το θρησκευτικό αίσθημα.
Η έρευνα απέδειξε ότι η αθεΐα είναι συνομήλικη με τον μονοθεϊσμό και παλαιότερη του χριστιανισμού και ισλαμισμού. Η Ελλάδα μάς κληροδότησε ποικιλία υλικού που δυστυχώς «κόπηκε στο μοντάζ», όπως έχει κοπεί και η φωνή των όποιων εκκεντρικών, παρεκκλινόντων, παραβατών, σκεπτικιστών, γυναικών, δούλων, παιδιών, μειονοτήτων.
Στα παραδείγματά του ο συγγραφέας μάς παραθέτει την απιστία ενός ασθενούς, ο οποίος στον ναό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο, στο στάδιο της «εγκοίμησης» θεραπεύτηκε αλλά δέχτηκε και την επίπληξη του θεού και αποκλήθηκε «άπιστος», «επειδή αμφισβήτησε πράγματα που δεν είναι απίστευτα». Σε άλλο παράδειγμα, όταν κάποιος θαύμαζε αναθήματα επιζώντων από ναυάγιο, ο κυνικός Διογένης είπε ότι θα ήταν περισσότερα αν είχαν προσφέρει αναθήματα κι εκείνοι που δεν σώθηκαν. Όπως ο Άπιστος, έτσι και ο Διογένης δυσπιστεί στα θαύματα.
Το βιβλίο είναι γραμμένο σαν λογοτεχνική αφήγηση. Εκκινεί με την περιγραφή του ελληνικού τοπίου, ομορφιές και δυσκολίες πρόσβασης από το ένα μέρος στο άλλο, ιστορικές πληροφορίες και γεγονότα που επιβάλλει ο χώρος και ο σεβασμός σ’ αυτόν. Η θάλασσα, τα ταξίδια, οι Μινωίτες και οι Μυκηναίοι, οι Χετταίοι και οι βασιλείς Ahhiyawa, δηλαδή, Αχαιοί, η «σκοτεινή εποχή» μέχρι το 800 π.Χ., η εμφάνιση της πόλης-κράτους, η οικονομική ανάπτυξη, ο πολιτισμός, η γραφή, οι σκαλισμένοι νόμοι πάνω στην πέτρα, οι Φοίνικες και το αλφάβητο, το άλεφ και το μπεθ –το άλφα και το βήτα–, τα πολιτεύματα. Και ενώ κάθε πόλη έχει την ιδιαιτερότητά της, όλες μαζί είναι σαν μία: «είμαστε όλοι Έλληνες, έχουμε το ίδιο αίμα και την ίδια γλώσσα, τους ίδιους νόμους και τελετές, τα ίδια έθιμα», έλεγε ο Ηρόδοτος. Καταγωγή, θρησκεία και πολιτισμός ήταν ο συνδετικός ιστός, μια αίσθηση φανταστική, ωστόσο, αληθινή. Και πλάι στο φαντασιακό, το πραγματικό: ολυμπιακοί αγώνες, μαντείο των Δελφών, Όμηρος και Ησίοδος, η πολιτισμική αλληλεγγύη· όλοι στην Τροία για την Ελένη (Ιλιάδα). Παρά τα κοινά, πολλά είναι και εκείνα που χώριζαν τους Έλληνες. Κάθε τόπος και η διάλεκτός του: αιολική, δωρική, ιωνική, αρκαδοκυπριακή.
Οι υποστηρικτές της αθεΐας την παρουσιάζουν ως αποτέλεσμα της επιστημονικής ανάπτυξης, ενώ οι θρησκευόμενοι τη θεωρούν σύμπτωμα του παρηκμασμένου καπιταλιστικού δυτικού κόσμου.
Θεοί αμέτρητοι, δώδεκα στον Όλυμπο και άπειροι άλλοι σε νερά, ποτάμια, δάση. Αρχέγονες δυνάμεις –γαία, Εστία– θεοποιημένες έννοιες –Πειθώ, Νίκη– θεοποιημένοι θνητοί –Αχιλλέας, Αίας– και πολλοί άλλοι. Οι θεοί του Ολύμπου σε κάθε τόπο είχαν και διαφορετικό επίθετο και ρόλο. Οι ιερείς είχαν εξουσία, αλλά μόνο για να τελούν θυσίες και όχι να κάνουν ηθικό ή πνευματικό κήρυγμα. Ήταν διακριτή η θρησκευτική από την κοσμική εξουσία και όσοι είχαν θρησκευτικές δραστηριότητες δεν είχαν δικαιοδοσία στα «κοσμικά».
Ο Γουίτμαρς θα μιλήσει για τον μονοθεϊσμό και τον πολυθεϊσμό, τις ομοιότητες και τις διαφορές, θα ερμηνεύσει τα κείμενα, θα επισημάνει τη σημασία των ομηρικών επών για την παιδεία του αρχαίου Έλληνα. Οι αρχαίοι δεν είχαν ιερά κείμενα, αλλά μύθους και ιστορίες για τη διατύπωση ηθικών αληθειών. Οι θεοί βρίσκονται σε συνεχή συναγερμό και η Θεομαχία είναι μια λέξη που αναφέρεται σε διαρκείς συγκρούσεις θεών και ανθρώπων (Ιλιάδα, Βάκχες). Με τον κεραυνό του ο Δίας επιβεβαιώνει τη δύναμή του επί του Θεομάχου. Όμως, αν οι θεοί υπάρχουν, πού κατοικούν και από ποια ύλη είναι φτιαγμένοι;
Οι προσωκρατικοί διαδραμάτισαν ρόλο υπέρ του αθεϊσμού. Η ρήση του Πρωταγόρα «σχετικά με τους θεούς δεν μπορώ να ξέρω αν υπάρχουν ή αν δεν υπάρχουν», το επιχείρημα του Αναξαγόρα ότι το Σύμπαν είναι υλικό σαν κοσμικός «νους», ο Σωκράτης που συνομιλεί με ένα προσωπικό «δαιμόνιο» παρακάμπτοντας τους άλλους θεούς, ο Πλάτωνας και ο Ξενοφών που διαστρεβλώνουν τον Σωκράτη, οι πλατωνικοί Νόμοι στην ουτοπική πολιτεία που αποτελούν το ιδανικό στη θέση των θεών, όλα μπαίνουν κάτω από τον φακό του Γουίτμαρς.
Εν ολίγοις, η παρούσα μελέτη είναι ένα είδος αρχαιολογίας των σκεπτικισμών σε μια χρονική περίοδο χιλίων χρόνων, μια ανασκαφή που αναζητεί την αθεΐα κάτω από τα ερείπια της χριστιανικής κατακραυγής, αλλά επεκτείνεται και στην επιφάνεια του 18ου και 19ου αιώνα, σε μια νέα αθεΐα, η οποία όμως ενσωματώνει την κλασική, σε έναν κύκλο μορφωμένων που γνώριζε και τον Επίκουρο και τον Διαγόρα της Μήλου και τον Θεόδωρο της Κυρήνης. Στον 20ό αιώνα που συρρικνώθηκαν οι κλασικές σπουδές, επήλθε η λήθη της κλασικής κληρονομιάς και έτσι στους αγνοούντες την κλασική παράδοση γεννήθηκε η ιδέα ότι οι Ευρωπαίοι του 18ου αιώνα είναι οι πρώτοι άθεοι.
Το βιβλίο, στην ωραία μετάφραση του Γιώργου Καζαντζίδη, διαβάζεται σαν λογοτεχνικό αφήγημα, έχει μεγάλο επιστημονικό ενδιαφέρον, φέρνει στο φως άγνωστες ή κρυμμένες αλήθειες.
Θεομαχία
Η αθεΐα στον αρχαίο κόσμο
Τιμ Γουίτμαρς
μετάφραση: Γιώργος Καζαντζίδης
Polaris
344 σελ.
ISBN 978-960-6829-94-9
Τιμή €17,70
