Άννα Ταμπάκη: «Ιστορία και θεωρία της μετάφρασης, 18ος αιώνας – Ο Διαφωτισμός»

Σύγχρονοι συγγραφείς αναφέρονται στην εποχή του Διαφωτισμού κάνοντας λόγο για την εναλλαγή των πολιτικών και πνευματικών απόψεων μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών, αγνοώντας τον τρόπο της μετάδοσής τους. Στο σημείο αυτό, η Άννα Ταμπάκη διαπερνά τις μέχρι τώρα έρευνες και συγγράφει μια εξαντλητική μελέτη που ανιχνεύει τη μέθοδο, η οποία αποτελεί το κομβικό σημείο σύζευξης όλων των στοιχείων του Διαφωτισμού, που είναι η μετάφραση.

Είναι αδιανόητο να αντιληφθεί κανείς τον ευεργετικό ρόλο της μετάφρασης την εποχή στην οποία αναφερόμαστε, εάν δεν εισχωρήσει στην ανάγνωση του συγκεκριμένου έργου, όπου η μετάφραση χαρακτηρίζει την ευρωπαϊκή παιδεία κατά τον 18ο αιώνα, ιδιαιτέρως κατά το δεύτερο μισό του, παίζοντας τον ρόλο του διαμεσολαβητή ανάμεσα στις ευρωπαϊκές γραμματείες, με αποτέλεσμα την εναλλασσόμενη μεταφορά γνώσεων.

Η συγγραφέας αναφέρεται αρχικά στην άποψη του Δημαρά για τη μετάφραση, ο οποίος τονίζει την αξία των μεταφράσεων της εποχής, υποστηρίζοντας ότι θα παραμείνουν από τα κύρια χαρακτηριστικά του νεοελληνικού Διαφωτισμού. Η Ταμπάκη επικροτεί την άποψη αυτή και αποδέχεται ως γεγονός ότι οι Έλληνες λόγιοι, που ασχολήθηκαν ενεργά με τη μετάφραση, υπήρξαν φορείς των ιδεών του Διαφωτισμού.

Η Άννα Ταμπάκη δεν παραλείπει να μας φέρει ως υπόδειγμα τις μαρτυρίες κορυφαίων λόγιων της εποχής, που συνετέλεσαν στη διάδοση της ιστορίας της παιδείας μας, όπως ο Κοραής, ο οποίος στο Υπόμνημά του καταγγέλλει τη Βενετία για την εκδοτική παραγωγή της, διότι δεν δίνει την απαραίτητη αξία στα έργα που αφορούν στην εκμάθηση των αρχαίων ελληνικών στα σχολεία, γεγονός που θα συνέβαλλε στη διαφώτιση του Έθνους. Ο γνωστός λόγιος αναφέρεται στον πρώτο μεταφραστή του Βολταίρου, τον Ευγένιο Βούλγαρη, και δεν διστάζει να εκφράσει την ικανοποίησή του για την αύξηση των μεταφράσεων και να αναφερθεί στο σημείο κορύφωσης του φαινομένου, που θα το ονομάσει révolution morale (ηθική επανάσταση), καθώς οι μεταφράσεις είναι ο αρωγός στην προσπάθεια των Ελλήνων να έρθουν σε επαφή με τις ευρωπαϊκές γλώσσες και τη δυτική παιδεία.

Η συγγραφέας, ορθώς, αναζητά την εναρκτήρια πηγή γέννησης της ιστορίας της μετάφρασης στον κύκλο των Φαναριωτών, εφόσον υπήρξαν οι άνθρωποι που κυριαρχούσαν στα υψηλότερα κοινωνικά στρώματα της εποχής και λόγω της σημαντικής τους μόρφωσης, καθώς ήταν πολύγλωσσοι και επαρκώς ενήμεροι για τις εξελίξεις της Ευρώπης, στράφηκαν προς τις κοινωνικές, πολιτικές, νομικές επιστήμες και μετέφρασαν σημαντικά έργα, που αποτέλεσαν σταθμό στην παγκόσμια εξέλιξη της ιστορίας. Η Ταμπάκη στους Φαναριώτες παρατηρεί τη μείξη των δύο πολιτισμών, της Ανατολής και της Δύσης, και αναφέρει ως χαρακτηριστικό παράδειγμα το κείμενο του Νικολάου Μαυροκορδάτου, Φιλοθέου πάρεργα, ένα έργο που αποτελεί τη γέφυρα μεταξύ της κλασικής παράδοσης και της νέας. Η συγγραφέας κάνει λόγο για χειρόγραφες μεταφράσεις της εποχής, όπως των έργων του Μολιέρου ή του Γκολντόνι, φαινόμενο που επιβεβαιώνει τη διαρκή τάση της φαναριώτικης ηγεμονίας για ενημέρωση της πνευματικής ζωής της Ευρώπης και της μόνιμης αναζήτησης για νεωτερισμούς.

Αξιόλογη είναι η μεταφραστική προσπάθεια κατά την περίοδο της ηγεμονίας της οικογένειας των Μαυροκορδάτων, παρατηρεί η συγγραφέας, αναφερόμενη στις μεταφράσεις του έργου του Φενελόν, Les Aventures de Télémaque, του Θερβάντες, Δον Κιχώτης, και τέλος του Μολιέρου και του Μεταστάσιου, οι οποίες προκάλεσαν τον θαυμασμό του ειδικού μελετητή Δημ. Καταρτζή για την ποικιλία τους και την καλή απόδοση της σημασίας των έργων. Σύμφωνα με τη συγγραφέα, κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας των Φαναριωτών, εμφανίζεται μια πρωτογενής προσπάθεια της μετάφρασης των κειμένων σε πεζό λόγο, μια κίνηση που συνδέει την τάση του εκσυγχρονισμού των Ελλήνων με την ευρωπαϊκή παιδεία της εποχής.

Η συγγραφέας έχει μια μοναδική ικανότητα να αναπλάθει με το έργο της την ατμόσφαιρα της εποχής, για την οποία το σύγγραμμά της θα αποτελέσει μια ουσιώδη και σπουδαία προσφορά για καταξιωμένους και νέους επιστήμονες που ενδιαφέρονται για τον Διαφωτισμό.

Η συμβολή των Φαναριωτών στην ενθάρρυνση των μεταφραστικών προσπαθειών με σκοπό τη μεταφορά των νεωτερικών δυτικών απόψεων στους Έλληνες εκδηλώνεται μεταγενέστερα, με την υιοθέτηση των ιδεών του Κοραή, ο οποίος πρέσβευε το φαινόμενο της μετακένωσης, δηλαδή την εμπέδωση των επιστημονικών, πολιτικών και φιλοσοφικών ιδεών της Δύσης στο ελληνικό πνεύμα, με στόχο την εθνική αφύπνιση.

Η μελέτη των επαναστατών φιλοσόφων της εποχής διά μέσου της μετάφρασης, όπως η ιστοριογραφία του Βολταίρου και η εγκυκλοπαίδεια του Ρουσό, προκαλεί αλλαγές στις μεταφραστικές επιλογές των Ελλήνων, οι οποίοι μέχρι πρότινος περιόριζαν την παιδεία τους γύρω από τον δυτικοευρωπαϊκό κόσμο, ξαφνικά διευρύνουν τις γνώσεις και το πνεύμα τους, καθώς έρχονται σε επαφή με διαφορετικούς πολιτισμούς, της Εγγύς και της Άπω Ανατολής, που τους ωθούν στην ανακάλυψη του ανατολικού πνεύματος και της γλώσσας. Έτσι, οι Έλληνες αποδυναμώνουν το ευρωπαϊκό πρότυπο που κυριαρχούσε προσφάτως στο μυαλό τους και στρέφονται προς την ανατολική σοφία (sagesse orientale). Αποτέλεσμα του γεγονότος αυτού ήταν η μετάφραση στα ελληνικά του μυθολογικού αραβικού Χίλιες και Μία Νύχτες, ένα έργο που, σύμφωνα με την Ταμπάκη, έχει τις ρίζες του στη Δύση με στοιχεία του ευρωπαϊκού ανατολισμού.

Εν συνεχεία η συγγραφέας μελετά τη δεκαετία του 1790, η οποία στιγματίζεται από το Μεταφραστικό πολύπτυχο του Ρήγα, του οποίου η μετάφραση των έργων που επιλέγει αποσκοπεί στην εθνική αναγέννηση. Ακολουθεί ένα μεταφραστικό πανόραμα, όπου τονίζει την αξία της γεωγραφικής και πολιτισμικής απήχησης των νεοελληνικών μεταφράσεων στη νοτιοανατολική Ευρώπη.

Αξιοσημείωτη είναι η ανακάλυψη της συγγραφέως τριών προλόγων, τριών μεγάλων μεταφραστών, που σχετίζονται με τη θεωρία της μετάφρασης της εποχής του Διαφωτισμού. Ο πρώτος είναι ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ, ο οποίος στην Ηθική Φιλοσοφία υποστηρίζει ότι ο ρόλος της μετάφρασης είναι να μεταφέρει και να εκλαϊκεύει τις γνώσεις της Ευρώπης. Ο δεύτερος, ο Δημ. Καταρτζής, στη μετάφραση του έργου του Réal πιστεύει ότι το πρωτογενές κείμενο αναπλάθεται και προσαρμόζεται στη γλώσσα που μεταφράζεται, και ο τελευταίος, ο Παν. Κοδρικάς, στο Περί πληθύος κόσμων, μεταφέρει την αγωνία του μεταφραστή να βάλει σε τάξη το κείμενο. Και οι τρεις θεωρούν τη διαδικασία της μετάφρασης το απαραίτητο εργαλείο για να εμπλουτίσουν με χρήσιμα και σημαντικά στοιχεία την παιδεία της εποχής τους.

anna tampaki Η συγγραφέας έχει μια μοναδική ικανότητα να αναπλάθει με το έργο της την ατμόσφαιρα της εποχής, για την οποία το σύγγραμμά της θα αποτελέσει μια ουσιώδη και σπουδαία προσφορά για καταξιωμένους και νέους επιστήμονες που ενδιαφέρονται για τον Διαφωτισμό.