Umberto Eco: «Στους ώμους των γιγάντων»
Η ιστορία των νάνων και των γιγάντων είναι κάτι σαν την ιστορία ανάμεσα σε πατέρες και γιους· οι δεύτεροι δολοφονούν τους πρώτους, αλλά και τη μητέρα· ο Νέρων την Αγριππίνα. Πατέρες τα παιδιά. Ο Οιδίπους δολοφονεί εν αγνοία του τον Λάιο, αλλά ο Κρόνος τρώει εν γνώσει του τα παιδιά του, η Μήδεια σκοτώνει τα δικά της, ο Ατρέας «έκανε Big Mac» με τις σάρκες των παιδιών του Θυέστη και ο Θυέστης το έφαγε, στο Βυζάντιο οι κληρονόμοι τυφλώνουν τον πατέρα τους και οι πατέρες σκοτώνουν τους κληρονόμους στην κούνια τους. Ο Νώε εξορίζει τον Χαμ, ο Αβραάμ πρόθυμα υπακούει να θυσιάσει τον γιο του τον Ισαάκ για να είναι αρεστός στον Θεό, ο Ιακώβ τού κλέβει την εξουσία επειδή είναι τυφλός και δεν βλέπει ποιον χρίζει πρώτον τη τάξει γιο. Εν ολίγοις, το θέμα είναι η εξουσία…
Έτσι αρχίζει το βιβλίο του ο Ουμπέρτο Έκο με τον τίτλο Στους ώμους των γιγάντων, που έχει θέμα τη σύγκρουση των γενεών. Οι πρωτοπόροι βρίσκουν πάντα απέναντί τους τους laudatores temporis acti. Η ρήξη με το παρελθόν εκλαμβάνεται ως αντίδραση στον συντηρητισμό. Τα πάντα εκλαμβάνονται ως ρήξη. Παραδείγματα: Η κλασική αρχαιότητα είχε ως ιδανικό τη φωτεινότητα, η Εσπερία είχε το σκοτάδι. Η κλασική αισθητική τη συμμετρία και λιτότητα, η Εσπερία την πολυπλοκότητα, την αφθονία επιθέτων και περιφράσεων, το γιγάντιο και τερατώδες, το απροσμέτρητο και ασυνήθιστο. Συγγραφείς –«κλίκα ρητόρων»– πήραν ονόματα αρχαίων συγγραφέων και έγραφαν τα δικά τους έργα, τα οποία παρουσίαζαν ως έργα εκείνων. Έτσι έχουμε πλαστό Κικέρωνα, πλαστό Βιργίλιο, ενώ άλλοι μάλωναν επί δεκατέσσερα μερόνυχτα για την κλητική του ego· ego ή egone; Η εμφάνιση των νέων γλωσσών προς το τέλος του 5ου μ.Χ. αι. θεωρείται μοντερνισμός. Ο Δάντης είναι μοντέρνος, διότι θεωρήθηκε ο εφευρέτης μιας νέας καθομιλουμένης που υπερέβη το χάος των λατινικών διαλέκτων.
Και για να πάμε στο «τι θέλει να πει ο ποιητής», ο Βερνάρδος της Σαρτρ –12ος αι.– έλεγε πως είμαστε νάνοι στους ώμους των γιγάντων και βλέπουμε καλύτερα από αυτούς, επειδή ακριβώς βρισκόμαστε ψηλότερα, στις πλάτες τους. Τούτο σημαίνει ότι βλέπουμε πιο καλά και μπορούμε να πάμε πιο μακριά. Οι μεγάλες επαναστάσεις του 19ου αι. σε όλους τους τομείς έχουν πίσω τους προηγούμενους γίγαντες. Ο Καντ χρειάστηκε τον Χιουμ για να βγει από τον δογματικό του ύπνο, οι ρομαντικοί διαθέτουν την Καταιγίδα (πιθανή αναφορά στο έργο La Tempesta του Τζορτζιόνε, 1506). Ο Χέγκελ κάνει νέα ανάγνωση της ιστορίας, o Μαρξ κάνει διατριβή στον υλισμό ξεκινώντας από τους Έλληνες ατομιστές. Ο Δαρβίνος στη θέση των γιγάντων βάζει τους πιθήκους και φτάνουμε στον 20ό αι., όπου έχουμε τη νίκη του σύγχρονου αυτοκινήτου απέναντι στη Νίκη της Σαμοθράκης, τη λατρεία του πολέμου, την κυβιστική αποδόμηση των μορφών, τη δολοφονία του σεληνόφωτος, την αντικατάσταση της μουσικής από τον θόρυβο. Ο Πικάσο παραμορφώνει τα πρόσωπα, ξεκινώντας από τα κλασικά και τα αναγεννησιακά μοντέλα, και τελικά επιστρέφει σε έναν επαναπροσδιορισμό των αρχαίων μινωταύρων. Ο Ντισάν βάζει μουστάκι στην Τζοκόντα, αλλά χρειαζόταν την Τζοκόντα για να βάλει το μουστάκι του. Ο Μαγκρίτ ζωγραφίζει με άκρα λεπτομέρεια μία πίπα, για να πει ότι αυτό δεν είναι μία πίπα. Στη λογοτεχνία, έχουμε την καταστροφή της ροής του λόγου και των αφηγηματικών χρόνων. Ο Οδυσσέας του Τζόις ταξιδεύει αλλά «στις πλάτες, ή στο κεντρικό κατάρτι, του αρχαίου».
Ένα βιβλίο απολαυστικό, αποκαθηλωτικό, γραμμένο με χιούμορ. Κάθε κατεργάρης μύθος στον πάγκο του.
Και φτάνουμε στο μεταμοντέρνο, το οποίο γεννιέται ως αντίδραση στην υπερβολή της ιστορικής συνείδησης. Έσχατο επεισόδιο η επανάσταση των νέων το ’68 και σήμερα η αντίδραση στην παγκοσμιοποίηση.
Ο Έκο έκανε τη διδακτορική διατριβή του στην αισθητική στον Ακινάτη. «Ωραίο», λέει, «είναι κάθε τι που οι άνθρωποι έχουν αποκαλέσει ωραίο», αλλά και αυτό εξαρτάται από τις εποχές και τις κουλτούρες. Στην αρχαιότητα είχε ταυτιστεί με τις αναλογίες. Ο Πυθαγόρας θεωρούσε αρχή όλων των πραγμάτων τη μονάδα. Τα πράγματα υπάρχουν σε τάξη και υπακούουν σε μαθηματικούς και μουσικούς νόμους. Ο Πλάτων στον Τίμαιο περιγράφει τον κόσμο ως αποτελούμενο από ισοσκελή γεωμετρικά σώματα. Ο Μεσαίωνας ήταν ερωτευμένος με τη λάμψη, την claritas. Ο Δάντης κινήθηκε πάνω σε μια θεολογική παράδοση που είχε το φως ως μυστικιστικό και κοσμολογικό φαινόμενο. Τα οράματα φωτός που ακτινοβολούν στον Παράδεισό του ακτινοβολούν και στους πίνακες του Γουσταύου Ντορέ, τον 18ο αι. Στον Τζιότο, όμως, το φως έρχεται από τα σώματα που είναι σωστής σωματικής διάπλασης. Η ομορφιά είναι λάμψη της μορφής πάνω στην ύλη. Η ακεραιότητα είναι ακόμα ένα στοιχείο ομορφιάς· δεν είναι όμορφο ένα ακρωτηριασμένο σώμα. Ωστόσο, ο Μεσαίωνας γοητευόταν από τα τέρατα, τα οποία ανήκουν και αυτά στη θεϊκή τάξη της φύσης.
Βέβαια, δεν υπάρχουν σημαντικά κείμενα για την ασχήμια, αλλά η ασχήμια ελέγχεται άμεσα με την ομορφιά. Ο Ιάμβλιχος είπε ότι «Μόνο η ομορφιά ορίζει τη συμμετρία, αντίθετα η ασχήμια διαταράσσει τη συμμετρία». Ωστόσο, η ομορφιά είναι έννοια σχετική, εφόσον ένας άσχημος με πολλά χρήματα μπορεί να είναι σεβαστός και η ασχήμια του ακυρώνεται, όπως συμπεραίνουμε από το εκτενές απόσπασμα που παραθέτει ο Έκο από τον Μαρξ. Άλλα παραδείγματα: Για τους Αιθίοπες, ο πιο μαύρος είναι ο πιο όμορφος. Για τον βάτραχο η βατραχίνα του, για τον διάβολο τα κέρατά του, τα τέσσερα πόδια με οπλές και η ουρά του. Στον Δαρβίνο προξενεί αηδία ο άγριος που άγγιξε με το δάχτυλο το παστό του, ενώ, για τον άγριο, το παστό το ίδιο ήταν αηδία. Ο Σίλερ έγραφε ότι το φρικιαστικό μάς ελκύει με μια γοητεία ακαταμάχητη. Οι αρχαίοι ταύτιζαν την ομορφιά με την ηθική, παράδειγμα ο Θερσίτης· κακός, άσχημος, κοντός, καμπούρης, κουτσός, κεφάλι μυτερό, αραιά μαλλιά. Σειρήνες, Άρπυιες, Γοργόνα, Μέδουσα, όλες κακές και άσχημες και ο Πολύφημος μαζί.
Όμως, όπως παρατήρησε ο Χέγκελ, ο χριστιανισμός έβαλε την ασχήμια στην Τέχνη, επειδή δεν μπορεί να απεικονιστεί με τις μορφές της ελληνικής ομορφιάς ο Χριστός την ώρα που μαστιγώνεται! Ο Έκο μάς δίνει κείμενα φρικιαστικά για το μεγαλείο του παραμορφωμένου προσώπου, σώματος, πόλης (Ουγκό, Ο άνθρωπος που γελά, Ντε Σαντ, 120 μέρες στα Σόδομα, περιγραφές των εχθρών του Τζέιμς Μποντ από τον Φλέμινγκ που όμως δεν τις βλέπουμε στον κινηματογράφο, το Ψοφίμι του Μποντλέρ, του Λοτρεαμόν τα Άσματα του Μαλντορόρ, η πόλη στα μυθιστορήματα του Ντίκενς).
Καταλήγουμε στο ότι, στην Τέχνη, η ατέλεια κάνει το έργο τέλειο!
Καταλήγουμε στο ότι, στην Τέχνη, η ατέλεια κάνει το έργο τέλειο! Ο Μονταίνιος γράφει για την ομορφιά των κοριτσιών: όποιος δεν έχει πέσει στο κρεβάτι με μια κουτσή, δεν έχει γνωρίσει την Αφροδίτη. Διότι η κουτσαμάρα δίνει στον άνθρωπο ερωτική ρώμη! Η φωτιά έχει ισχυρή σεξουαλική αξία. Το σπέρμα της φλόγας πηγάζει από το τρίψιμο. Είναι η μεταφορά των παρορμήσεων. Η φωτιά στον Ηράκλειτο είναι θεϊκό στοιχείο, στον Πρωταγόρα του Πλάτωνα, στους αλχημιστές, στις τέχνες, η φωτιά τιμωρός των αιρετικών, των βιβλίων –Φαρενάιτ 451–, της βιβλιοθήκης του Δον Κιχώτη, της Μονής στο Όνομα του ρόδου.
Ο Έκο κάνει αναφορά σε ονόματα καλλιτεχνών που εκθειάζουν άλλος τη χλωμάδα του θανάτου στην αγαπημένη του και άλλος τα στραβά και κοντά πόδια μιας Γιαπωνέζας. Και ενώ η αρτιμέλεια είναι στοιχείο τελειότητας, πώς η Αφροδίτη της Μήλου είναι τέλεια και ας της λείπουν τα χέρια; Μα, μας γοητεύουν «όλα αυτά που χάθηκαν», οπότε φτάνουμε στην αισθητική των ερειπίων· ο Σατομπριάν (1811) σχολιάζει την πυραμίδα του Χέοπα. Ο Ντιντερό μιλάει για «μια κατάσταση γλυκιάς μελαγχολίας… Περπατώ ανάμεσα σε δύο αιωνιότητες». Ερείπια και την ποίηση. Ο Κρότσε έλεγε ότι η ποίηση μας επισκέπτεται σαν αστραπή, γι’ αυτό ο Βιργίλιος για να μη χάσει το όλο άφησε πολλούς στίχους ατελείς· οι ατέλειες αυτές που οι Γάλλοι ονομάζουν «shevilles» δηλ. νάρθηκες, και οι Ιταλοί «zeppe» δηλ. σφήνες, είναι «γεμίσματα» που κρατούν τη ρυθμική ενότητα. Η τελειότητα του συνόλου εμπεριέχει και τις ατέλειες και τις σφήνες. Παράδειγμα ο στίχος «στη μέση του δρόμου της ζωής μας» είναι κοινότοπος, αλλά μας εισάγει στη Θεία Κωμωδία (άρα τέλειος). Οι Πολωνέζες του Σοπέν ή ο στίχος «ο Απρίλης είναι ο σκληρότερος απ’ όλους τους μήνες», δεν είναι σφήνες. Το τέλος στο Ρωμαίος και Ιουλιέτα είναι σφήνα, αλλά είναι απαραίτητη για τη συναισθηματική αποφόρτιση.
Ακόμα, έργα αριστουργήματα και ελαττωματικά: ο Άμλετ είναι η «Μόνα Λίζα» της λογοτεχνίας. Ένα πάτσγουερκ. Η Καζαμπλάνκα έχει μέσα της όλα τα αρχέτυπα· μέχρι το τέλος του έργου, η Ίνγκριντ Μπέργκμαν δεν ξέρει ποιον από τους δύο άντρες αγαπά. Ο Μπόγκαρτ είναι ένας Χέμινγουεϊ, επειδή είχε πολεμήσει στην Ισπανία. Η Σαγράδα Φαμίλια του Γκαουντί είναι ίλιγγος και μεγαλοφυΐα, η φιλοδοξία να κάνει μόνος του αυτό που χρειάζεται γενιές και γενιές. Ο Προυστ έλεγε για την κακή μουσική: «η θέση της μηδενική στην ιστορία της τέχνης, τεράστια στη συναισθηματική ιστορία της κοινωνίας», «ο παρατατικός υπενθυμίζει τα σημάδια της ψευδαίσθησης… ανεξάντλητη πηγή μυστηριώδους θλίψης». Τέλος, συνωμοσίες: ο Νταν Μπράουν, ο γάμος του Ιησού με τη Μαγδαληνή στο Ρεν-Λε-Σατό, το Άγιο Δισκοπότηρο, θεωρίες για κακοδαιμονίες σε σχέση με τον αριθμό 11, όλα είναι παραμύθια· «Το σύμπαν ξεφλουδίζεται σαν κρεμμύδι κι ένα κρεμμύδι είναι μόνο φλούδα». Και μυστικό δεν υπάρχει. Τίποτα δεν υπάρχει…
Ένα βιβλίο απολαυστικό, αποκαθηλωτικό, γραμμένο με χιούμορ. Κάθε κατεργάρης μύθος στον πάγκο του. Και άπειρο εικαστικό υλικό, όλων των αιώνων της ζωγραφικής, προς εμπέδωσιν. Και πάλι συγχαρητήρια στις Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα για την έκδοση των έργων του Ουμπέρτο Έκο, που ρίχνει φως στα βαριά και καταθλιπτικά της ζωής.
Στους ώμους των γιγάντων
Umberto Eco
μετάφραση: Χαριτωμένη Βόντα
Ελληνικά Γράμματα
446 σελ.
ISBN 978-960-19-0703-1
Τιμή €25,00
