Rutger Bregman: «Ουτοπία για ρεαλιστές»
Μετά το ξέσπασμα της κρίσης των ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων (ΗΠΑ, 2008), την κρίση δημοσιονομικού χρέους στην ευρωζώνη (2010), την πλήρη ανικανότητα των τραπεζών και την εκκωφαντική σιωπή του ευρωπαϊκού πολιτικού κατεστημένου απέναντι στις προσδοκίες των λαών, γεννήθηκε η ανάγκη για το ξεπέρασμα των παρωχημένων ιδεολογιών του 20ού αιώνα και των φθαρμένων πολιτικών μοντέλων της μεταπολεμικής περιόδου. Νεοφιλελευθερισμός και σοσιαλδημοκρατία είναι μέρος του προβλήματος· ο κομμουνισμός είναι σχεδόν… επικηρυγμένος στην Ευρώπη. Οπότε τι απομένει; Η ακροδεξιά.
Απέναντι στην αποκρουστική αυτή προοπτική, Ευρωπαίοι κι Αμερικανοί πολιτικοί στοχαστές προτείνουν καινοφανή μοντέλα οικονομικής ανάπτυξης και κατ’ επέκταση διαχείρισης και διανομής του πλούτου, όπως επίσης και νέα μοντέλα κοινωνικής οργάνωσης. Επειδή όμως οι προτάσεις αυτές βρίσκονται προς το παρόν στη σφαίρα της θεωρητικής σύλληψης, οι εν λόγω θεωρητικοί τις αποκαλούν «ουτοπίες», προτείνοντάς τες στον δημόσιο διάλογο με διάθεση συγκρατημένης αισιοδοξίας.
Το βιβλίο Ρεαλιστικές ουτοπίες (μτφρ. Λουδοβίκος Κωτσονόπουλος – Έλενα Παπαδοπούλου, Εκδόσεις Ασίνη, 2018, δείτε κριτική εδώ) του Αμερικανού πανεπιστημιακού Έρικ Όλιν Ράιτ είναι μια χαρακτηριστική τέτοια περίπτωση, αλλά και το βιβλίο Καπιταλισμός καπούτ (μτφρ. Λένια Μαζαράκη, Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2016, δείτε κριτική εδώ) του Ρόμπιν Μίσικ κινείται σε παρόμοια λογική προτείνοντας εφαρμόσιμες λύσεις για το ξεπέρασμα της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας, όπως οι πλατφόρμες διαμοίρασης τύπου Airbnb.
Ο Ολλανδός δημοσιογράφος και στοχαστής Ρούτγκερ Μπρέγκμαν, συνεργάτης κορυφαίων μέσων ενημέρωσης όπως η Washington Post και το ΒΒC, θεωρεί ότι η ανθρωπότητα απολαμβάνει πρόνοιες και δικαιώματα που φαντάζουν απολύτως… ουτοπικά σε σχέση με εκείνα που υπήρχαν τρεις ή τέσσερις αιώνες πριν. Την ίδια στιγμή, όμως, η σημερινή ανθρωπότητα ίσως να φαντάζει ως δυστοπία στα μάτια κάποιας μελλοντικής: η σημερινή ανθρωπότητα τρώει βιομηχανοποιημένα σκουπίδια, δουλεύει τα ¾ της ζωής της, αντιμετωπίζει ψυχολογικά προβλήματα κ.ά. Η αναζήτηση λοιπόν μιας ουτοπίας είναι επιτακτική ανάγκη, σύμφωνα με τον Μπρέγκμαν, και το παρόν βιβλίο, ένα καλογραμμένο και τεκμηριωμένο δοκίμιο, περιέχει τις σκέψεις και τις προτάσεις του για έναν «οδικό χάρτη» προς έναν ιδανικό, ευτοπικό κόσμο.
Δωρεάν χρήμα και… στο χέρι
Η πρώτη συνηγορία του Μπρέγκμαν υπέρ ενός νέου κόσμου, ο οποίος θα λειτουργεί πολύ διαφορετικά από ό,τι ο σύγχρονός μας καπιταλιστικός, έχει να κάνει με τη θέση του για την παροχή από το κράτος προς τους πολίτες μιας σταθερής οικονομικής βοήθειας, βοήθεια σε χρήμα και… στο χέρι, σε αντίθεση με τη χρηματοδότηση δαπανηρών κι αμφιβόλου αποτελεσματικότητας κοινωνικών προγραμμάτων κι επιδομάτων. Ο συγγραφέας, αφού παρουσιάσει ιστορικά παραδείγματα από διάφορα μέρη του κόσμου όπου υλοποιήθηκαν τέτοια μοντέλα χρηματοδότησης, αντικρούει με επιχειρήματα την άποψη ότι το να παρέχει το κράτος «ενιαίο βασικό εγγυημένο εισόδημα» στους εργασιακά ή κοινωνικά αποκλεισμένους ενθαρρύνει την οκνηρία της εργατικής τάξης (παλαιά «φιλελεύθερη» δοξασία, που ελάχιστοι ασπάζονται πλέον).
Αμφισβητεί μάλιστα την απόδοση που έχουν στην καταπολέμηση της φτώχειας οι κρατικές πολιτικές επενδύσεων σε υποδομές, σε δημόσια εκπαίδευση, διά βίου μάθηση, υγεία κ.λπ., κι επικεντρώνεται στην άμεση καταβολή ρευστού προς τους μη έχοντες. «Δωρεάν χρήμα», όπως το αποκαλεί. Όχι απλώς φθηνό, αλλά απολύτως δωρεάν.
Δεύτερη συνηγορία του Μπρέγκμαν υπέρ ενός νέου κόσμου είναι η θέση του ότι ο εργασιακός χρόνος πρέπει να μειωθεί άμεσα και δραστικά, πεποίθηση την οποία στηρίζει σε πλήθος μελετών που έχουν εκπονηθεί εδώ και σχεδόν δύο αιώνες. Μπορεί οι πρώτοι που μείωσαν μέσα στον 20ό αιώνα την εργασιακή ζωή από έξι σε πέντε ημέρες την εβδομάδα κι από οκτώ σε έξι ώρες την ημέρα να ήταν δύο εμβληματικοί καπιταλιστές, ο Χένρι Φορντ της Ford Motors και ο Γουίλ Κιθ Κέλογκ της Kellogg’s αντίστοιχα, εντούτοις σήμερα, σύμφωνα με τον συγγραφέα, κάθε αναδιανεμητικό κίνημα πρέπει να περιλαμβάνει στις διεκδικήσεις του τη μείωση του χρόνου εργασίας.
Ενσωματωμένη ιστορία
Γραμμένο με δημοσιογραφικό στιλ, το έργο του Μπρέγκμαν παραθέτει λύσεις ενταγμένες μέσα στο κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο της ελεύθερης αγοράς, λύσεις που καλούνται να σχηματίσουν το περίγραμμα ενός νέου κόσμου. Κάποιες από τις λύσεις που προτείνει, όπως για παράδειγμα το ενιαίο βασικό εγγυημένο εισόδημα (που ανακοίνωσε πρόσφατα στον Βόλο και ο Κυριάκος Μητσοτάκης), η παροχή δωρεάν στέγης, η μείωση του χρόνου εργασίας κ.ά., έχουν πράγματι ειδικό βάρος και χειροπιαστά αποτελέσματα. Κάποιες άλλες, όμως, όπως η χρυσοφόρα επένδυση ενός κοινωνικού ταμείου αυτοχθόνων Ινδιάνων Τσερόκι στο Harrah’s Cherokee Casino & Resort στη Βόρεια Καρολίνα, είναι συζητήσιμες.
Η αναζήτηση λοιπόν μιας ουτοπίας είναι επιτακτική ανάγκη, σύμφωνα με τον Μπρέγκμαν, και το παρόν βιβλίο, ένα καλογραμμένο και τεκμηριωμένο δοκίμιο, περιέχει τις σκέψεις και τις προτάσεις του για έναν «οδικό χάρτη» προς έναν ιδανικό, ευτοπικό κόσμο.
Αξιοποιώντας μια εκτενή βιβλιογραφία, διατρέχοντας τους τελευταίους τρεις αιώνες απ’ όπου αντλεί σημαντικά παραδείγματα για την κοινωνική ανισότητα, την παραγωγή και την κατανομή του πλούτου, ο συγγραφέας ασχολείται σε όλο το έργο του με την έννοια της φτώχειας και τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να περιοριστεί ή και να καταργηθεί στις μελλοντικές κοινωνίες. Ειλικρινές το ενδιαφέρον, αξιοθαύμαστη η προσπάθειά του, την οποία ενισχύουν διαγράμματα και στατιστικά στοιχεία, καθώς επίσης κι αποτελέσματα διεπιστημονικών ερευνών πάνω στην ανθρώπινη ευτυχία, την αξία του ελεύθερου χρόνου, τη σημασία της συλλογικής αλληλεγγύης κ.ά.
Σε κάθε μια από τις συνηγορίες του, ο συγγραφέας παραθέτει ιστορικά στοιχεία κι αυτός ο πλούτος πρέπει να συνυπολογιστεί στα θετικά του βιβλίου. Έτσι, η ιστορική αναδρομή του στη χορήγηση δωρεάν χρήματος ξεκινάει από τον φημισμένο Νόμο των Φτωχών (The Poor Relief Act, Αγγλία 1601), περνάει από το επίσης πρωτόλειο προνοιακό Σύστημα Σπίνχαμλαντ (Speenhamland System, Αγγλία 1795) και από εκεί στην ιστορική πρωτοβουλία του Ρίτσαρντ Νίξον (1969) για παροχή 1.600 δολαρίων τον χρόνο σε κάθε τετραμελή οικογένεια των ΗΠΑ. Ήταν μια τολμηρή σκέψη που δεν εφαρμόστηκε την τελευταία στιγμή, διότι τη σαμποτάρισαν οι σύμβουλοι του Προέδρου κι οπαδοί του ακραίου φιλελευθερισμού Μίλτον Φρίντμαν της Σχολής του Σικάγο και Μάρτιν Άντερσον, θαυμαστής της ακραίας Άιν Ραντ. Εξίσου ενδιαφέρουσα η αναδρομή του στους Λουδίτες και το «μίσος τους ενάντια στη μηχανή», στο κεφάλαιο για τις μηχανές στον καπιταλισμό.
Πεπεισμένος ότι η ουτοπία είναι πλέον σε προσβάσιμο σημείο για την ανθρωπότητα, εκκινώντας από μια μάλλον σοσιαλιστική-σοσιαλδημοκρατική αφετηρία και με μπόλικη αισιοδοξία για τις δυνατότητες που διαθέτουν πλέον οι κοινωνίες των δυτικών χωρών, ο Μπρέγκμαν φέρνει στο προσκήνιο και μας κάνει κοινωνούς σε μια δέσμη ιδεών κι ένα σύνολο προτάσεων που, αν και δεν είναι ούτε ρηξικέλευθες ούτε καινοτόμες, δεν παύουν να συγκροτούν την άκρως ενδιαφέρουσα βάση για συζήτηση, για κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες. Για τη χάραξη ενός νέου χάρτη προς τον ιδανικό κόσμο.
Ουτοπία για ρεαλιστές
Πώς μπορούμε να χτίσουμε τον ιδανικό κόσμο
Ρούτγκερ Μπρέγκμαν
μετάφραση: Αναστάσιος Αργυρίου
Ψυχογιός
368 σελ.
ISBN 978-618-01-2015-8
Τιμή €15,50
