Αρισταίνετος: «Ερωτικαί επιστολαί»
Ο Βασίλειος Π. Βερτουδάκης, επίκουρος καθηγητής στη Φιλοσοφική της Αθήνας, ασχολείται με την ερωτική φιλολογία στον Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου διδάσκει ιστοριογραφία, τραγωδία, πολιτική φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων και, φυσικά, ερωτική λογοτεχνία. Οι σπουδές του: Φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας, Σεμινάριο Κλασικής Φιλολογίας στη Χαϊδελβέργη, διδακτορικό στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, και οι συγγραφές του: δύο μονογραφίες σχετικά με την επιγραμματική ποίηση και το «Όγδοο Βιβλίο» της Παλατινής ανθολογίας. Οι δραστηριότητές του απλώνονται σε πολλά άλλα, καθώς και σε συνεργασία με το Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Η σύντομη αναφορά στο εργοβιογραφικό του συγγραφέα κρίνεται αναγκαία, για να κατανοήσει ο αναγνώστης τη σχέση του προσώπου με το αντικείμενο του παρόντος βιβλίου, Αρισταίνετος: Ερωτικαί επιστολαί.
Ποιος είναι ο Αρισταίνετος δεν γνωρίζουμε. Γνωρίζουμε όμως ότι έγραψε ερωτικές επιστολές και ότι η παρούσα έκδοση είναι η πρώτη στην Ελλάδα. Οι επιστολές ανήκουν στην ύστερη αρχαιότητα, αλλά έγιναν γνωστές μετά το 1492 και στη μετα-αναγεννησιακή περίοδο. Γνώρισαν πολλές μεταφράσεις στα λατινικά, αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, με μεγάλη απήχηση σε φιλολόγους, λογοτέχνες και ιερωμένους. Κι ενώ έχει επικρατήσει ο χριστιανικός νόμος να δίνει τον κανόνα του βίου, ο Αρισταίνετος κάνει στροφή προς την αρχαία Ελλάδα για να υμνήσει τον εκτός γάμου έρωτα, όχι όμως τον παιδικό ή ομοφυλοφιλικό, που ωστόσο τον υπαινίσσεται.
Οι επιστολές είναι πενήντα και σώζονται σε ένα χειρόγραφο. Την πρώτη έκδοση την έκανε ο Πολυζώης Κοντός στη Βιέννη το 1803, χωρίς μετάφραση, ενώ ο κλασικός φιλόλογος Δημήτριος Τσιρίμπας δημοσίευσε τις παροιμίες που εμπεριέχονται στο έργο, το 1930. Δείγμα της απήχησης του έργου μάς δίνει η πληροφορία του συγγραφέα ότι ο μεταβυζαντινός λόγιος ουμανιστής και διπλωμάτης Ιανός Λούκαρις, απεσταλμένος του Lorenzo των Μεδίκων, είδε το χειρόγραφο στην Απουλία και το κατέγραψε. Στον Λούκαρι οφείλεται το όνομα «Αρισταίνετος», στο οποίο κατέληξε, συνδυάζοντας δυο λέξεις στο εξώφυλλο, που δεν σώζεται, και θα λέγαμε ότι θυμίζουν φθαρμένη επιγραφή.
Ο Φώτιος, ο Ψελλός, η Σούδα δεν τον αναφέρουν. Δεν πρόκειται για τον Αρισταίνετο που αλληλογραφούσε με τον ρήτορα Λιβάνιο ούτε για τον Αρισταίνετο που αναφέρει ο Συνέσιος. Οι υποθέσεις γύρω από το όνομα –είναι πραγματικό; είναι πλαστό;– παραμένουν υποθέσεις.
Οι επιστολές είναι νουβέλες, νουβέλες σε επιστολική μορφή, είδος που αναπτύχθηκε από την αρχαιότητα, με πρώτη επιστολή «τα σήματα λυγρά» στην Ιλιάδα. Ο συγγραφέας, σχολαστικός μελετητής των λεπτομερειών, ερευνά επιστολές που του δίνουν στοιχεία για το πρόσωπο που γράφει, αναζητά το πού έχει ξανασυναντήσει μια γλωσσική ιδιοτυπία και πώς τροποποιείται μια φράση. Ακόμη, παρατηρεί ότι ο Αρισταίνετος δεν ερανίζεται από προηγούμενους συγγραφείς, αλλά δεν υπάρχει και κανείς μετά τα μέσα του 5ου αιώνα, ωστόσο ο Νόμος περί γάμων, που επέτρεψε στον Χαρικλή να νυμφευτεί την εταίρα Μελισσάριον (επιστολή 1.19), μας οδηγεί σε ένα ασαφές αρχαίο αθηναϊκό πλαίσιο, βιβλία και ερωτικά μυθιστορήματα, επίσης, αχρονολόγητα. Και καταλήγει πως πρόκειται για κάποιον άγνωστο περί το 500, που ανήκει σε ένα πνευματικό κλίμα όπου «η διδασκαλία των ελληνικών είχε δεσπόζουσα θέση».
Ο Αρισταίνετος είναι ένας «ερωτογράφος – όχι όμως πορνογράφος». Επεξεργάζεται τις πολλαπλές όψεις του έρωτα, τις οποίες απαριθμεί μία μία.
Παραθέτω απόσπασμα: «Το Μελισσάκι πήγαινε μόνο με πλούσιους άνδρες… Όταν όμως ερωτεύτηκε τον Χαρικλή, που ήταν νέος εξαιρετικός και για την ομορφιά του και για τα πλούτη του και που την αγαπούσε κι αυτός το ίδιο, προσευχόταν… να πιάσει παιδί απ’ αυτόν. Και συνέλαβε… Και φέρνει στον κόσμο ένα χαριτωμένο μωρό […] φτυστός ο πατέρας του. Έτσι και ο Χαρικλής […] την απομάκρυνε […] από την αισχρή δουλειά και […] πήρε την ερωμένη του ως σύζυγο».
Η ερωτική επιστολική παράδοση είναι μακρά. Κικέρων, Πλίνιος, Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Ιουλιανός, Λιβάνιος, Ηρόδοτος (Η γυναίκα του Κανδαύλη), κατά κανόνα εγκιβωτίζονται μέσα σε άλλα κείμενα. Δεν είναι αυτοτελείς δημιουργίες. Και τέτοιες επιστολές βρίσκονται στους: Ευριπίδη, Σωκρατικούς, Πλάτωνα, Δημοσθένη, Αλέξανδρο. Αυτόνομο είδος που δεν σώζεται, είναι τα Μηλισιακά, έργο της ύστερης περιόδου. Η επιστολική δημιουργία είναι πολύ συνηθισμένη στους αρχαίους συγγραφείς, Έλληνες και Ρωμαίους. Αυτοκράτορες, ρήτορες, θρησκευτικοί ηγέτες, επαγγελματίες, ιδιώτες, άντρες και γυναίκες αλληλογραφούν μετά μανίας, καθώς και οι λογοτεχνικοί ήρωες. Το είδος καλλιεργήθηκε στις ρητορικές σχολές που εκπαίδευαν τους μαθητές σε «ασκήσεις ηθοποιίας».
Όμως, ο τύπος της επιστολής είναι το πρόσχημα για τον αλληλογράφο να αφηγηθεί μια ερωτική ιστορία με όλες τις παραλλαγές που σηκώνει η υπόθεση, με «ευτραπελία και χιούμορ»· να δείξει ότι ο έρωτας είναι πηγή ζωής. Ο γράφων, αν και «επιτρέπει στην περιγραφή του τις θερμές περιπτύξεις και τα παθιασμένα φιλιά», δεν επιτρέπει τίποτα άλλο. Ο Αρισταίνετος είναι ένας «ερωτογράφος – όχι όμως πορνογράφος». Επεξεργάζεται τις πολλαπλές όψεις του έρωτα, τις οποίες απαριθμεί μία μία. Μερικά παραδείγματα: Δύο κορίτσια ανταγωνίζονται για τον έρωτα ενός νεαρού, κι εκείνος: «ας πω εν περιλήψει αυτό μόνο, ότι, αφού βρήκα ένα πρόχειρο δωμάτιο, που έκανε για την περίσταση, δεν άφησα καμιά τους παραπονεμένη» (Επιστολή 1.2). Αθέτηση όρκου: «Λένε ότι η θεά εκδικείται όλα τα παραπτώματα, κυρίως όμως τιμωρεί αυστηρότερα όσους παραμελούν τους όρκους τους» (Επιστολή 1.10). Ερωτικό: «Μεθυσμένη από ερωτική μανία με τράβηξε προς το μέρος της… και με φίλησε τόσο παθιασμένα ώστε μετά δυσκολίας μπόρεσα να αποσπάσω τα χείλη μου, έχοντας πληγές στο στόμα» (Επιστολή 1.16). Υπονοούμενα: «Το ξίφος, λοιπόν, βρήκε θηκάρι που να του ταιριάζει» (Επιστολή 2.6). Αποστροφή: «Στον αγύριστο, λοιπόν, η στρίγγλα! Πάει και τελείωσε, το πήρα απόφαση» (Επιστολή 2.12). Οριστικές αποφάσεις: «Εγώ σε κακόμαθα με το να σε αγαπώ υπερβολικά και μάλιστα και με το να σου το δείχνω […] αν και πολλές φορές ορκίστηκα να διαλύσω την ανόητη αυτή σχέση, μόλις σε ξανάβλεπα, ορμούσα σαν τρελή [...] σε φιλούσα γλυκά, σε έσφιγγα δυνατά στην αγκαλιά μου και σε άφηνα να μου πιάνεις το στήθος. Εσύ λοιπόν νομίζεις ότι θα είναι πάντοτε έτσι… Μα τους έρωτες […] Και μα τα φιλιά και τα βυζιά της Θαΐδας, μη μ’ ενοχλήσεις ξανά» (Επιστολή 2.16). Ενόχληση: «μέχρι πότε, νεαρέ μου, θα επιμένεις χωρίς να αφήνεις καμιά ευκαιρία; Έχω άντρα! Μην κηλιδώνεις τη ζωή μου άσκοπα» (Επιστολή 2.17). Απόλαυση: «Οι ψυχές βιάζονται να βρουν η μία την άλλη με το στόμα και συναντιούνται στα χείλη, κι έτσι γίνεται η γλυκιά ένωση των ψυχών» (Επιστολή 2.19). Αποπομπή: «Τσακίσου από δω, λοιπόν, ρε Λύκωνα, σαν λύκος με στόμα ανοιχτό – αλλά άδειο» (Επιστολή 2.20).
Όλες οι επιστολές είναι γραμμένες στο ύφος και στη γλώσσα των αττικιστών, αφού ο Αρισταίνετος συνεχίζει την παλιά παράδοση των πρωτεργατών της επιστολικής μυθοπλασίας και συνομιλεί με τους λογοτεχνικούς του προγόνους, συνειδητά. Γι’ αυτό και αλιεύει λέξεις, φράσεις, φραστικά συντάγματα, ιδέες, από όλες τις εποχές της ελληνικής γραμματείας. Όμηρος, Πλάτων, Αλκίφρων, Λουκιανός, Φιλόστρατος, Αχιλλέας Τάτιος, Σαπφώ, Αλκαίος, Ευριπίδης, Αριστοφάνης, Ξενοφών Εφέσιος, Χαρίτων, Λόγγος, Ηλιόδωρος και άλλοι έχουν το στίγμα τους στο έργο του, ενώ ανιχνεύεται και υλικό από έργα που έχουν χαθεί.
Τα ονόματα τα αναφερόμενα στις επιστολές είναι πεποιημένα για να ταιριάξουν με την περίσταση. Το όνομα «Φιλοπλάτανος» (Επιστολή 1.3) είναι λέξη πλασμένη από τον Αρισταίνετο για τον «Φιλοπλάτωνα», προσωνύμιο του Πλάτωνα που κυκλοφορούσε στις μετακλασικές φιλοσοφικές ομηγύρεις και θυμίζει και τα διάσημα πλατάνια της σχολής του. Στο ερώτημα γιατί ο Αρισταίνετος δεν γράφει απλώς ερωτικές νουβέλες και γιατί τις ντύνει με επιστολική μορφή, η απάντηση είναι ότι μάλλον θέλει να γίνει συνεχιστής μιας παράδοσης που επιτρέπει την επικοινωνία ανάμεσα σε δύο πρόσωπα που βρίσκονται σε διαφορετικό τόπο και χρόνο, που το ένα, το νεότερο, μπορεί να γράφει στο μεγαλύτερο θαυμάζοντας την πνευματική του υπεροχή και αναγνωρίζοντας την πνευματική του οφειλή. Π.χ. ο Πετράρχης γράφει γράμματα στον Σενέκα, Κικέρωνα, Οράτιο, Βιργίλιο και άλλους, και με αυτόν τον τρόπο τούς καθιστά πρόσωπα σύγχρονά του.
Στα νεότερα χρόνια έδειξαν προτίμηση στο επιστολικό είδος ο Γκαίτε στα Πάθη του νεαρού Βέρθερου, έχοντας υπ’ όψιν του το επιστολικό έργο του Ρουσό για τη Νέα Ελοΐζα. Τον 18ο αιώνα, το είδος γνωρίζει μεγάλη ακμή. Στο αν ο Αρισταίνετος είναι μιμητής, η απάντηση σήμερα δεν είναι μειωτική, αφού κατά τον Λογγίνο η μίμηση αποτελεί εξαιρετική επίδραση και κατά τον Πλάτωνα η μίμηση είναι ο «δρόμος που οδηγεί στα ψηλά».
Τελικά, η ερωτική ηδονή του Αρισταίνετου μετατρέπεται σε αναγνωστική ηδονή για όποιον «φιλόκαλο» διαβάζει τις επιστολές του.
Ο Αρισταίνετος τηρεί τη λογοτεχνική αισθητική, τη χάρη και την ερωτική ηθική, χωρίς να δεσμεύεται από τα πρότυπά του. Γράφει σε αττικίζουσα γλώσσα, με πρότυπο τους συγγραφείς της Δεύτερης Σοφιστικής, πολύ μακριά από τη γλώσσα της εποχής του δηλαδή –οπότε κάνει λάθη–, χρησιμοποιεί σπάνιες λέξεις ή λέξεις που δεν απαντούν αλλού στην ελληνική γραμματεία.
Η έρευνα του συγγραφέα είναι εξονυχιστική πάνω σε κώδικες, χειρόγραφα, μεταφράσεις, μελετητές και σοβαρές εκδοτικές εργασίες, από τον εντοπισμό των Επιστολών μέχρι τους νεότερους χρόνους, 18ο, 19ο, 20ό και 21ο αι. Στο τρίτο μέρος του βιβλίου, τα Σχόλια συνιστούν ένα ιδιαίτερο βιβλίο με πληροφορίες πάνω στην ομορφιά και τα στοιχεία τους, με παραπομπές στα κείμενα που καλύπτουν όλο το φάσμα από την αρχαιότητα μέχρι τα νεότερα χρόνια. Ο Βασίλειος Π. Βερτουδάκης, ύστερα από διεξοδική έρευνα, μας προσφέρει, στην Εισαγωγή, μελέτη επιστημονική και συναρπαστική, στο κύριο μέρος τις Ερωτικές Επιστολές, στο πρωτότυπο και σε μετάφραση δική του και, τέλος, Σχόλια, Βιβλιογραφία, Πίνακες. Τελικά, η ερωτική ηδονή του Αρισταίνετου μετατρέπεται σε αναγνωστική ηδονή για όποιον «φιλόκαλο» διαβάζει τις επιστολές του.
Ερωτικαί επιστολαί
Αρισταίνετος
Εισαγωγή – Κείμενο – Μετάφραση – Σχόλια: Βασίλειος Π. Βερτουδάκης
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
403 σελ.
ISBN 978-960-01-1966-4
Τιμή €21,00
