Γ.Δ. Παγανός: «Σκαριμπολογικά»
Για τον Γιώργο Παγανό οι συστάσεις είναι περιττές. Ωστόσο, για τους νεότερους, υποχρεωτικές. Ο Παγανός υπηρέτησε την ιδέα της παιδείας από πολλές σημαντικές θέσεις, δίδαξε και έγραψε πολλά. Καθηγητής στην αρχή, σχολικός σύμβουλος στη συνέχεια, μέλος της θρυλικής ομάδας για τη συγγραφή των Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας –Νίκος Γρηγοριάδης, Τάκης Καρβέλης, Κώστας Μπαλάσκας, Χριστόφορος Μηλιώνης, Γιώργος Παγανός, Γιάννης Παπακώστας– καθηγητής στην Επιμόρφωση, συγγραφέας βιβλίων για τη λογοτεχνία, σύνεδρος σε άπειρα συνέδρια, συμπόσια, σεμινάρια και ενημερωτικές συναντήσεις. Γενικός γραμματέας στην Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων (Π.Ε.Φ.), επίσης, ιδρυτικό μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων και συνεργάτης στις Ανθολογίες Σοκόλη, όπου επιμελήθηκε λήμματα για πολλούς πεζογράφους.
Στο παρόν βιβλίο με τον τίτλο Σκαριμπολογικά, βρίσκουμε συγκεντρωμένες όλες τις μελέτες που έγραψε για τον Γιάννη Σκαρίμπα και οι οποίες δημοσιεύτηκαν σε διάφορα περιοδικά από το 1988 έως το 2017. Όπως θα δούμε, μελετά τον Σκαρίμπα σε κάθε πτυχή της δημιουργίας του.
Τα μέρη του βιβλίου: Στο «Αντί Προλόγου» κείμενό του, μας εξηγεί γιατί ασχολήθηκε με τον συγκεκριμένο συγγραφέα. Στα «Γενικά Εισαγωγικά» μελετά τον Σκαρίμπα, το παράλογο και τον υπερρεαλισμό. Βρίσκει την εκλεκτική συγγένειά του με τον Πόε και τον Κόντογλου, καθώς και με τον Καρυωτάκη. Το επόμενο κεφάλαιο αφορά τα «Ποιητικά» του Σκαρίμπα, το μεθεπόμενο την «Πεζογραφία» του και στο «Παράρτημα» μας δίνει πέντε ακόμα μελετήματα: Ένα συνέδριο για τον Σκαρίμπα, Νέα μαθήματα από τη Χαλκίδα, Μια φιλολογική μελέτη, Δύο βιβλία και τις Επιστολές του.
Στο πιθανό ερώτημα, γιατί τώρα και γιατί πάλι ο Σκαρίμπας, ο συγγραφέας εξηγεί τους δύο πολύ σημαντικούς λόγους. Πρώτον γιατί, αν και σημαντικός, είναι παραγκωνισμένος από τους συντέχνους του, λόγω της «ιδιοτυπίας», «ιδιορρυθμίας» και προκλητικότητάς του και, δεύτερον, και πολύ σημαντικότερο, λόγω του τρόπου γραφής του που τον καθιστά μοντέρνο και μεταμοντέρνο, εφόσον ο Σκαρίμπας διαθέτει όλα τα χαρακτηριστικά του είδους: ανάμειξη των λογοτεχνικών ειδών, μοτίβων πρόζας και ποίησης, αναρχισμό.
Όπως παρατηρεί ο Παγανός, ο Σκαρίμπας βρίσκει γρήγορα «το στίγμα του, την προσωπική του μυθολογία, τη γλώσσα και το ύφος του», στοιχεία που αποκαλύπτουν έναν χαρακτήρα που μορφάζει με ό,τι βλέπει μέσα από τα πρόσωπα των έργων του. Τόπος του πάντα είναι η Χαλκίδα με τα νερά που πάνε κι έρχονται, τα πρόσωπα και τα πλοία φαντάσματα, όλα δημιουργήματα μιας φαντασίας ανατρεπτικής και αυτοανατρεπτικής. Τίποτα δεν βρίσκεται έξω από το σχόλιό του, ούτε ο εαυτός του. Ο Παγανός θα μπει στα βαθιά της ουσίας του Σκαρίμπα και θα σχολιάσει με κάθε λεπτομέρεια την κάθε λεπτομέρεια, προβάλλοντας όλα τα χαρακτηριστικά τα οποία με τη σειρά τους δικαιολογούν τους χαρακτηρισμούς: αντισυμβατικός, ασυμβίβαστος, αναρχικός, άτακτο παιδί, μοναχικός, παράξενος, ιδιότυπος, ιδιόρρυθμος, μονότροπος, μανιερίστας, ενώ η φαντασία του χαρακτηρίζεται στρεβλή, παράδοξη, παρανοϊκή.
Με τον υπερρεαλισμό τον συνέδεσε πρώτος ο Δ. Μετζέλος, αλλά και άλλοι μελετητές, λόγω της ιδιοτυπίας της γραφής του και μας παρέχει το παράδειγμα Το σόλο του Φίγκαρω. Ο Παγανός όμως διαφωνεί και τονίζει πως ο «ριζοσπαστισμός» του είναι προσωπικός. Ο Σκαρίμπας δεν πειθαρχεί σε σχολές, ρεύματα και συστήματα. Είναι μόνος του μία σχολή.
Για τη συνάντηση του Σκαρίμπα με τον Κόντογλου, ο συγγραφέας μάς ενημερώνει ότι ο δεύτερος είναι στην αφάνεια, ενώ ο πρώτος βγήκε από την αφάνειά του με το πρώτο βραβείο διηγήματος το 1929, αρχικά, αλλά και με τους επιφανείς επιστήμονες που ασχολήθηκαν με το έργο του αργότερα –Κατερίνα Κωστίου, Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Χρυσούλα Παπαγεωργοπούλου-Ιωαννίδη, Συμεών Σταμπουλού– και ένα συνέδριο στη Χαλκίδα.
Η συσχέτιση του Σκαρίμπα με τον Κόντογλου γίνεται μέσω του Πόε και των Παράξενων ιστοριών του. Μοτίβο του επανερχόμενο είναι το καράβι, μέσο φυγής –επίδραση από τον Καρυωτάκη– και ο θάνατος. Ωστόσο, αν και μιλάει και για καράβι και για φυγή, έζησε «καθηλωμένος» στη Χαλκίδα όλη τη ζωή του, «ανοίχτηκε σε μακρινούς ορίζοντες», όμως, μέσα από Έλληνες και ξένους λογοτέχνες.
Τα ποιήματα του Σκαρίμπα, ογδόντα πέντε συνολικά, εκδόθηκαν όλα με τον τίτλο Άπαντες στίχοι 1936-1970. Η έκδοση περιλαμβάνει τις συλλογές Ουλαλούμ (1936), Εαυτούληδες (1950), Βοϊδάγγελοι (1958), όμως στη νεότερη έκδοση της Νεφέλης (2010) που επιμελήθηκε η Κωστίου περιλαμβάνονται και άλλα ποιήματα που έφερε στο φως η έρευνα της Παπαγεωργοπούλου. Το συνεχές ενδιαφέρον για το έργο του Σκαρίμπα καταδεικνύεται από τις διδακτορικές διατριβές που εκπονούνται στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, το συνέδριο του 2005 στη Χαλκίδα, ψυχή του οποίου ήταν ο Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, τις τοπικές επιστημονικές οργανώσεις, τη συμπερίληψή του στα σχολικά βιβλία.
Ο Παγανός τονίζει ότι, όσο πρωτότυπος και αν είναι στην ποίησή του ο Σκαρίμπας, δεν είναι πρωτοπόρος και βρίσκεται στη σκιά του Καρυωτάκη. Πρωτοπόρος είναι στην πεζογραφία του, αλλά και εκεί βαραίνει πάντα ο Καρυωτάκης και η αυτοχειρία.
Η κριτική τον τοποθετεί στους νεορομαντικούς, νεοσυμβολιστές, στους φανταιζίστ, στους υπερρεαλιστές. Από τους μεγάλους κριτικούς, ο Κ.Θ. Δημαράς δεν τον αναφέρει, ο Λίνος Πολίτης τον αναφέρει αλλά είναι συγκρατημένος και αμήχανος στις κρίσεις του, ο Α. Καραντώνης είναι προσεκτικός, αν και διακριτικά επαινετικός. Ο Μετζέλος τον συσχετίζει, αλλά δεν τον ταυτίζει με τους υπερρεαλιστές, ο Νάσος Βαγενάς αντέκρουσε με επιχειρήματα την άποψη για πρώιμο υπερρεαλισμό στην Ελλάδα (στον Σκαρίμπα, εννοείται), ο Μάριο Βίτι φαίνεται ότι τον δέχεται. Ο Πέτρος Σπανδωνίδης βρίσκει κοινά στοιχεία με τους φανταιζίστ, ο Μανόλης Αναγνωστάκης αποδίδει αυτά τα στοιχεία στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Ο Κώστας Στεριόπουλος τον θεωρεί ανανεωτή των ποιητών του μεσοπολέμου. Ο Τριανταφυλλόπουλος έχει πάρα πολλά να καταθέσει για τον συμπολίτη και ομότεχνο, σχολιάζοντας τη σχέση της σκαριμπικής «Ουλαλούμ» με την ομώνυμη του Πόε. Επίσης, και πάλι, ο Τριανταφυλλόπουλος θα μιλήσει για την «Αναμπέλα Λη». Εδώ ο Παγανός κάνει λόγο για τον ερωτικό Σκαρίμπα και παρατηρεί ότι «τα ερωτικά ποιήματα του Σκαρίμπα είναι μουσικές συνθέσεις του τύπου παραλλαγές στο ίδιο θέμα» με δύο εκδοχές. Η μία είναι η παρουσία μιας ωραίας γυναίκας και η άλλη η φαντασίωση μιας νεκρής αγαπημένης, επίδραση από τον Πόε, την οποία σχολιάζει λεπτομερώς ο Τριανταφυλλόπουλος.
Ωστόσο, αν και μιλάει και για καράβι και για φυγή, έζησε «καθηλωμένος» στη Χαλκίδα όλη τη ζωή του, «ανοίχτηκε σε μακρινούς ορίζοντες», όμως, μέσα από Έλληνες και ξένους λογοτέχνες.
Στην πεζογραφία του Σκαρίμπα περιλαμβάνονται θεατρικά, ιστορικά, δοκιμιακά και άλλα έργα. Το διήγημα, με το οποίο προβλήθηκε στο περιοδικό Ελληνικά Γράμματα το 1929 και βραβεύτηκε, είναι «Ο Καπετάν Σουρμελής ο Στουραΐτης». Ανάμεσα στις συλλογές διηγημάτων του είναι και οι Καϋμοί στο Γριπονήσι με ηθογραφικά διηγήματα. Στα άλλα κείμενά του περιλαμβάνονται Το θείο τραγί, Ο Μαριάμπας, Το σόλο του Φίγκαρω, το Βατερλώ δύο γελοίων. Το έργο του Το ’21 και η αλήθεια (1971-1977) αποτελεί απάντηση στις χουντικές εορτές για την εθνική μας επέτειο. Στο ίδιο κεφάλαιο ξαναβρίσκουμε θέματα που ήδη έχουν, λόγω της ιδιοτυπίας του βιβλίου, ξαναειπωθεί, όπως είναι ο χαρακτήρας του λογοτέχνη «συνταξιούχος εκτελωνιστής και τάχα λογοτέχνης, συν κιόλας… απαράσημος» (σκαριμπική η αυτοπαρουσίαση), η Χαλκίδα ο τόπος των έργων του, το στενό του Ευρίπου, «τοπίο ψυχικό και λιγότερο φυσικό που το γεμίζει με τα φαντάσματα. Εικόνες που δεν σχετίζονται με κανέναν ρεαλισμό», «μια εικονοποιία του παραλόγου». Εκείνο που δεν θα έπρεπε να παραλείψουμε, από τα τόσα ενδιαφέροντα που γράφει ο Παγανός, είναι ότι τα μοτίβα που περνούν από βιβλίο σε βιβλίο και τα πρόσωπα που επανεμφανίζονται «εξασφαλίζουν την ομοιογένεια του φανταστικού κόσμου», με μόνιμο αντιήρωα τον ίδιο τον Σκαρίμπα, και ας αλλάζει ονόματα από κείμενο σε κείμενο (ο Σκαρίμπας και οι μάσκες του, σαν τα ετερώνυμα του Πεσόα). Ως προς τη γλώσσα και το ύφος, παρατηρεί, συνυπολογίζοντας και τις μελέτες των άλλων, ότι τα κείμενα του Σκαρίμπα είναι ένα «κράμα λογιοσύνης και λαϊκισμού, χοντροκοπιάς και νοσταλγικής διάθεσης για ανεπίστρεπτη απόδραση».
Στη συνέχεια, ο συγγραφέας μάς μιλάει για τη «Νέα συνείδηση από το μεθύσι άλλων τόπων». Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα ενότητα, στην οποία αποκαλύπτεται η άλλη πλευρά του σκερτσόζου και ανέμελου (δήθεν) Σκαρίμπα, η δραματική, η «διφυής οντότητα του παλιάτσου», η οποία κορυφώνεται στον Μαριάμπα. Απομονώνω χαρακτηρισμούς: «ο Σκαρίμπας δεν είναι ρεαλιστής συγγραφέας», «η πρωτοπορία του συνίσταται στον υπερτονισμό του γελοίου», «στην αναγωγή της σάτιρας σε γελοιογραφία του κόσμου», «είναι περισσότερο σκηνικός» με «κωμικές φιγούρες του τσίρκου, κλόουν, πιερότους, αρλεκίνους, παλιάτσους» στους οποίους θα προσθέσει και τον Καραγκιόζη. Μας μιλάει ακόμα για τις γυναικείες φιγούρες που αγαπά πιο πολύ, για τον θάνατο των μυθιστορηματικών του προσώπων και για τη Χαλκίδα ως «σκαριμπική Πρέβεζα».
Το διήγημα «Τρεις άδειες καρέκλες», γράφει ο Παγανός ότι το χαρακτηρίζει «μια κατασκευαστική επινοητικότητα με συσσώρευση απιθανοτήτων». Το προβάδισμα έχει το χιούμορ που απορρέει από τη γλώσσα περισσότερο και όχι από το περιεχόμενο· μια υπόθεση με φαντάσματα. Από τις λέξεις και φράσεις που θα τις λέγαμε κωμικές γλωσσικές καινοτομίες, επιλέγω τη λέξη Πετάμενος, που με τις γλωσσικές της παραμορφώσεις και την πολυσημία της (Πετάμενος, πεταμένος-πεθαμένος, Ιπτάμενος) προκαλεί αβίαστο γέλιο, εφόσον ο ένας από τους ήρωες δεν προφέρει σωστά το «θ» και κατεβάζει τον τόνο στην παραλήγουσα. Στην αποκάλυψη των μυστικών του διηγήματος παρεμβαίνει δραστικά ο Παγανός, για να μας αποκαλύψει την υπονόμευση του ρεαλισμού και τις ανατροπές από σκηνή σε σκηνή, μέχρι να επιστρέψει η φάρσα σ’ αυτόν που την έστησε.
Στον Μαριάμπα σχολιάζει τον ανεπανάληπτο σχολαστικό τύπο· γελοίο, δραματικό, παράδοξο και μελαγχολικό συγχρόνως. Μια ιδιοτυπία γραφής στην οποία αναποδογυρίζει και πάλι τη φυσική τάξη των πραγμάτων, προβάλλοντας το παράλογο και το εξωφρενικό. Μια περσόνα του συγγραφέα, που πίσω από τη «γελοιογραφία της λανθάνει ένας ευαίσθητος άνθρωπος». Ο Μαριάμπας είναι ένα «ακατανόητο κράμα μεγαλείου και αθλιότητας», όπως θα έλεγε ο Μαίτερλιγκ. Και σ’ αυτή την περίπτωση ο συγγραφέας επιλέγει αποσπάσματα του βιβλίου των οποίων θα σχολιάσει τη σημασία.
Στο Παράρτημα, στο κείμενο «Ένα συνέδριο με σημασία» γίνεται λόγος για τα Πρακτικά του Συνεδρίου του 2005, τα οποία εκδόθηκαν το 2007, οπότε επαναλαμβάνεται το «γιατί» το ενδιαφέρον για τον Σκαρίμπα, πάλι, τώρα. Ποιοι είναι οι εισηγητές και ποια τα θέματα, τα οποία αφορούν περισσότερο την πεζογραφία. Ειδικού ενδιαφέροντος είναι η εισήγηση του Γιάννη Παπακώστα πάνω στην «ατελέσφορη πρόθεση του Σκαρίμπα να εκδώσει περιοδικό στη Χαλκίδα».
Στα «Νέα μαθήματα από τη Χαλκίδα» γίνεται λόγος για επανεκδόσεις βιβλίων που σχετίζονται με τη λογοτεχνική παράδοση της Εύβοιας, τον ρόλο των πολιτιστικών φορέων, την αδιαμφισβήτητη, ακάματη και σεμνή, συνάμα, παρουσία του Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλου, εμπνευστή και συντονιστή όλων των δραστηριοτήτων. Επανέκδοση των ποιημάτων της Καλλιόπης Σκαρίμπα, που λόγω του αδελφού της έμεινε στην αφάνεια, του Ανδρέα Σ. Ιωάννου, Ανθολογία Ευβοέων Ποιητών, με πρώτον, εννοείται, τον Γιάννη Σκαρίμπα. Ακολουθεί το κείμενο «Μία ακόμη φιλολογική μελέτη» της Χρυσούλας Παπαγεωργοπούλου-Ιωαννίδη, η οποία συνολικά έχει συγγράψει τέσσερις και αποδίδει την προβολή του Σκαρίμπα στο περιοδικό Ελληνικά Γράμματα. «Δύο ακόμη βιβλία για τον Σκαρίμπα» προστίθενται στα ήδη αναφερθέντα· τα βιβλία του Τάσου Καλαθέρη, Γιάννης Σκαρίμπας, Άγνωστες Επιστολές και Δύο κείμενα για τον Γιάννη Σκαρίμπα και ένα γραμμένο αλά Σκαρίμπα.
Οι Χαλκιδείς αγαπούν τον Σκαρίμπα, έχουν ιδρύσει τον Σύνδεσμο «Φίλοι του Σκαρίμπα», του οποίου ψυχή είναι ο Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, που τον μυθοποίησε με το λογοτεχνικό του έργο και τις ηρωίδες του, με τις παρωδίες του και, γενικά, τις μελέτες του. Εδώ ο Παγανός πλέκει εγκώμιο, για άλλη μια φορά, και στον Τριανταφυλλόπουλο και στην Παπαγεωργοπούλου και στον Καλαθέρη, για την προσφορά τους στη διατήρηση του ενδιαφέροντος για τον Χαλκιδαίο λογοτέχνη.
Τέλος, το «αμόκ σκαριμπολογίας» στη Χαλκίδα κλείνει με τον «Σκαρίμπα επιστολογράφο». Ο Σκαρίμπας ως επιστολογράφος, ανατροπέας και μαχητικός απέναντι στον καθωσπρεπισμό, ριζοσπαστικός και πολιτικός, τολμά να συμβουλεύει τον πρωθυπουργό και, γενικώς, να παίρνει θέση σε θέματα πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά. Και το βιβλίο κλείνει με μια επιστολή του προς την εφημερίδα Μεσημβρινή για τη θέση που πήρε ο Παλαμάς στο θέμα Παπαδιαμάντης ή Καρκαβίτσας, και ψήφισε υπέρ του Καρκαβίτσα. Ο Σκαρίμπας πλέκει το εγκώμιο του Παπαδιαμάντη συγκρίνοντάς τον με τον Σαίξπηρ και τον Χάμσουν. Και ο Παλαμάς; «Τον φοβόταν (τον Παπαδιαμάντη) […] δεν του διέφυγε ότι εκείνες οι “Αναγεννησιακές” τοιχογραφίες του λόγου, οι πελώριες ανατολές των σελίδων του, είχαν (μαζί με τη μέθη της ποίησης) και τη σαγήνη των ομματιών του φιδιού που καθηλώνει τα πουλάκια επιτόπου…».
Με τη μαγεία του Παπαδιαμάντη, λοιπόν, κλείνει η υπέροχη περιδιάβαση του Γιώργου Παγανού στο έργο του Γιάννη Σκαρίμπα, τη γλώσσα του, το ύφος του, τη θαυμάσια ιδιαιτερότητά του, την ανατρεπτικότητά του, την καμουφλαρισμένη αλήθεια του, την αθέατη συναισθηματικότητά του. Ένα ακόμα πολύ καλό βιβλίο που προστίθεται στη σκαριμπολογική βιβλιογραφία.
Σκαριμπολογικά
Γ.Δ. Παγανός
Σοκόλη
160 σελ.
ISBN 978-618-5139-98-8
Τιμή €13,78
