Λουκάς Αξελός: «Ρήγας Βελεστινλής»

Ο Ρήγας Βελεστινλής – Φεραίος κατέχει μια διαχρονικά δεσπόζουσα θέση στην ψυχή του μαχόμενου λαού και έθνους, στην ψυχή των συνεπέστερων υπερασπιστών των συμφερόντων του, θεωρούμενος –και δικαίως– το αφετηριακό ορόσημο και οδόσημο της ελληνικής νεωτερικότητας. Είναι ο κύριος διανοητής της εθνικής ταυτότητας με όρους ριζοσπαστικούς και βαθιά δημοκρατικούς. Είναι ο κατεξοχήν πόλος θετικής αναφοράς για τον νεότερο ελληνισμό, ως ο προπαρασκευαστής, αρχιτέκτονας και πατέρας της ελληνικής ανεξαρτησίας και της Ελληνικής Δημοκρατίας.

Αυτή είναι η ανάγνωση του Ρήγα Βελεστινλή – Φεραίου που κάνει ο Λουκάς Αξελός σε αυτό το τελευταίο βιβλίο του. Είναι το δεύτερο που γράφει ο συγγραφέας με θέμα τον μεγάλο εκπρόσωπο του ελληνικού Διαφωτισμού, μετά το μνημειώδες Ρήγας Βελεστινλής. Σταθμοί και όρια στη διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα, πάντα από τις Εκδόσεις Στοχαστής. Και το ενδιαφέρον είναι ότι η ανάλυσή του στο τελευταίο αυτό βιβλίο τον διαφοροποιεί αισθητά από τη γνωστή, τρέχουσα βιβλιογραφία για το έργο και τη ζωή του Ρήγα.

Η διαφοροποίηση αυτή έχει πρωτίστως ιδεολογικοπολιτικό χαρακτήρα, καθώς ο Αξελός στέκεται σε εκείνους που ο ίδιος αποκαλεί τους δύο βασικές πυλώνες που στηρίζουν το οικοδόμημα Ρήγας. Ο πρώτος είναι η λογική τού να στηριζόμαστε πάνω απ’ όλα στις δικές μας δυνάμεις, λογική που διαποτίζει όλο το έργο και την πρακτική του Ρήγα. Πρόκειται για μια λογική που απέχει παρασάγγας από σωβινιστικές διακηρύξεις και δεν προβλέπει κανενός είδους εθνική περιχαράκωση. Ο δεύτερος είναι ο δημοκρατικός πατριωτισμός, εμπλουτισμένος με το εθνικοαπελευθερωτικό-δημοκρατικό όραμα του βαλκάνιου ριζοσπαστισμού.

Ο συγγραφέας στέκεται επίμονα στο σημείο αυτό, θεωρώντας ότι η ανάδειξη του κοινωνικού δίπλα στο εθνικό και του πατριωτικού δίπλα στο διεθνικό αποτελεί, ίσως, τη μεγαλύτερη πολιτική κατάκτηση του μεγάλου Θεσσαλού.

Η συγκεκριμένη ανάλυση των έργων του Ρήγα επιβεβαιώνει ότι η καταγγελία του δεσποτισμού, η ανάδειξη της ελευθερίας σε πρώτιστη αξία, η εθνική ανεξαρτησία, η αγάπη και η υπεράσπιση της πατρίδας, η ανεξιθρησκία, ο αντιμοναρχικός πολιτειακός χαρακτήρας, η αρχής της διακρίσεως των εξουσιών, η κοινωνική ευαισθησία και πρόνοια και η σταθερή προσήλωση στα ατομικά δικαιώματα και τις δημοκρατικές αξίες αποτελούν γόνιμη παρακαταθήκη του Διαφωτισμού και των επαναστατικών ρευμάτων που κυκλοφορούσαν στην Ευρώπη και που μετατράπηκαν σε σταθερούς άξονες του ιδεολογικοπολιτικού του κόσμου.

Ο Αξελός επιμένει στην ανάγνωση του Ρήγα όχι μόνον ως πατέρα της ελληνικής ανεξαρτησίας, αλλά και ως πατέρα του ελληνικού ριζοσπαστισμού. Όπως αναλύει ο ίδιος, ο ελληνικός ριζοσπαστισμός δεν γεννήθηκε μετά τις ευρωπαϊκές επαναστάσεις του 1848 και την ανάδυση των δημοκρατικών κινημάτων στον 19ο αιώνα. Ο ελληνικός ριζοσπαστισμός, τονίζει, αναδείχτηκε το 1798 με το αίμα του δολοφονημένου Ρήγα και των συντρόφων του, μελών της πρώτης συνωμοτικής οργάνωσης που συνέδεσε το εθνικό με το κοινωνικό ζήτημα. Ο συγγραφέας στέκεται επίμονα στο σημείο αυτό, θεωρώντας ότι η ανάδειξη του κοινωνικού δίπλα στο εθνικό και του πατριωτικού δίπλα στο διεθνικό αποτελεί, ίσως, τη μεγαλύτερη πολιτική κατάκτηση του μεγάλου Θεσσαλού. Την ικανότητά του, με άλλα λόγια, να συνδυάσει ισόρροπα και δημιουργικά τόσο την αξίωση οικουμενικότητας των θεμελιακών αρχών του ηθικοπολιτικού βίου όσο και την επίγνωση του εθνικού συμφέροντος, την κατανόηση της συνέχειας και ιδιοσυστασίας του ελληνισμού.

Ο Ρήγας, χρησιμοποιώντας ως αφετηρία και υπόβαθρο την αρχαιοελληνική λογική της λαϊκής κυριαρχίας «εν οις ο δήμος εστίν ο κρατών», επικαιροποιημένη όμως από την αναβάπτισή της από τους Ευρωπαίους διαφωτιστές και ιδιαίτερα από τον κατεξοχήν δάσκαλό του, Ζαν-Ζακ Ρουσό, την προεκτείνει δίνοντάς της ευρύτερο περιεχόμενο στο άρθρο 109 της Νέας Πολιτικής Διοικήσεως, όπου ορίζει ότι «η γενική δύναμις της δημοκρατίας συνίσταται εις ολόκληρον το έθνος».

Αυτά τα στοιχεία, που μας δίνουν το πλαίσιο στο οποίο κινείται η εργασία, δείχνουν πόσο επίκαιρη είναι. Από τα πρώτα χρόνια της οικονομικής κρίσης, η ελληνική κοινή γνώμη βρέθηκε εκτεθειμένη σε ανιστόρητους όσο και πολιτικά ιδιοτελείς σχολιαστές, που υποστήριζαν επίμονα ότι στην Ελλάδα τάχα «δεν είχαμε ποτέ Διαφωτισμό». Μια στοχευμένη πλαστογράφηση της Ιστορίας, με στόχο την ταπείνωση της Ιστορίας και της παιδείας αυτής της χώρας, δομικά «καθυστερημένη» και «υποανάπτυκτη» σε σχέση με τους «πολιτισμένους» και «πεφωτισμένους» Ευρωπαίους. Παραδόξως, όσο χονδροκομμένη και άξεστη κι αν ήταν η εκστρατεία πλαστογράφησης, είχε σχετική επιτυχία, καθώς ορισμένοι, πολύ συγκεκριμένοι, εκπρόσωποι της εντόπιας διανόησης δεν διστάζουν να αποδώσουν δημόσια τα δεινά της χώρας στη φανταστική αυτή δήθεν «απουσία ελληνικού Διαφωτισμού».

Ο Λουκάς Αξελός ανέλαβε, λοιπόν, με τη μελέτη του να καταπολεμήσει αυτή την ανιστόρητη πλαστογράφηση και να επαναφέρει στο προσκήνιο τη μορφή του Ρήγα. Ο συγγραφέας ανιχνεύει με συστηματικότητα και εμβρίθεια τη διανοητική σχέση του Ρήγα με τα μεγάλα προτάγματα της εποχής του. Αναδεικνύει τη δυναμική αλλά και τη σημασία στη συγκρότηση του σταθερού προσανατολισμού του Ρήγα της πολυδύναμης αξίας της ελευθερίας. Ο δημιουργικός συσχετισμός ορθού λόγου και ελευθεροφροσύνης –που αποτυπώνεται περιεκτικά στη θεμελιακή αρχή «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά»– καταδεικνύεται και τεκμηριώνεται από τον συγγραφέα ως ο κεντρικός μεθοδολογικός άξονας της σκέψης και της δράσης του Βελεστινλή.

axelos Θεωρούμενη με μια πρώτη ματιά, η εργασία του Αξελού φαίνεται να αφορά και να φωτίζει το παρελθόν. Μάλλον όμως θα έπρεπε να παραδεχτούμε ότι αποτελεί εξίσου χρήσιμο και λειτουργικό εργαλείο για τη μελέτη του παρόντος. Παρόντος που, τηρουμένων των σοβαρών αναλογιών, είναι το ίδιο κρίσιμο με αυτό που αντιμετώπισε ο Ρήγας στην εποχή του.