Edmond About: «Η Ελλάδα του Όθωνα»

Θεωρώ σχεδόν απίθανο ο Αμπού να μην είχε διαβάσει τον Τοκβίλ, μιας και η φήμη του δεύτερου ήταν επαρκώς μεγάλη χάρη στο σημαντικό έργο του Η Δημοκρατία στην Αμερική. Ο Τοκβίλ δημοσίευσε το συγκεκριμένο βιβλίο το 1835, ενώ ο Αμπού δημοσίευσε τη δική του Σύγχρονη Ελλάδα το 1854 (κυκλοφορεί με τον τίτλο Η Ελλάδα του Όθωνα, Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2018). Είχε, δηλαδή, αν και νέος, την ευκαιρία να το διαβάσει και δεν νομίζω να την έχασε.

Αυτά που τους ενώνουν είναι κυρίως η επιθυμία τους να ανακαλύψουν δύο νέους κόσμους, ο ένας την Αμερική, η δυναμική της οποίας ήδη αναφαινόταν στο παγκόσμιο εμπορικό και πολιτικό στερέωμα, και ο άλλος την Ελλάδα, που μόλις έκανε τα πρώτα της εθνικά βήματα στην οικονομία, την πολιτική, τον στρατό. Ο Τοκβίλ όμως πήγε επίσημα στις Ηνωμένες Πολιτείες, ως απεσταλμένος της Γαλλίας, για να μελετήσει το δικονομικό και ποινικό τους σύστημα, ενώ ο Αμπού ήρθε στην Ελλάδα από μια εσωτερική παρόρμηση, για να γνωρίσει από κοντά τους μόλις απελευθερωμένους Έλληνες και ίσως απογόνους των Αρχαίων.

Η γραφή του Αμπού θυμίζει πολύ τον Τοκβίλ, όχι τόσο στη μορφή αλλά στο περιεχόμενο. Ο Τοκβίλ σπάνια κάνει χιούμορ, ο Αμπού συχνά. Διαπιστώνουν, ο καθένας για λογαριασμό του, τον ατομικισμό της Ελλάδας και της Αμερικής αλλά και την αγάπη τους για την ελευθερία. Εδώ όμως διαπιστώνεται μια θεμελιώδης απόκλιση. Ο ατομικισμός και η ελευθερία των Αμερικανών οδηγεί τον λαό τους σε μια συλλογική προάσπιση αυτών των δικαιωμάτων, μια προάσπιση που ο νόμος και το κράτος είναι ο εγγυητής τους. Στην Ελλάδα, αντίθετα, η αγάπη για την ελευθερία, την ισότητα και φυσικά ο ατομικισμός που προκύπτει, γίνονται αντιληπτά ως προσωπική υπόθεση προάσπισής τους. Φυσικά, όταν συμβαίνει κάτι τέτοιο, όπου η εγγύηση είναι υπόθεση ατομική, τότε χρησιμοποιούνται μέσα όπως η ενσυνείδητη παραβατικότητα που αθωώνει το έγκλημα, η επιτρεπόμενη αυθαιρεσία που δικαιώνει τη σκληρότητα, η «δύναμις του νόμου», όπως χαρακτηριστικά έγραφε το ρόπαλο του χωροφύλακα, που αντικαθιστά τη δικαιοσύνη. Συνέπεια μιας τέτοιας αντίληψης, περί της προσωπικής ευθύνης προστασίας της ελευθερίας και της ισότητας, είναι ένα κράτος ανεκδιήγητο, με πολιτικούς πλιατσικολόγους, με νομοθέτες υστερόβουλους, με στρατιώτες ληστές, με πολίτες συμβιβασμένους με την αδικία και τον θάνατο. Όμως αρκετά με τη σύγκριση, όχι γιατί δεν υπάρχει λόγος, αλλά γιατί θα αδικήσουμε και τους δύο, και τον Τοκβίλ και τον Αμπού.

Ένας τέτοιος περιηγητής, σαν τον Αμπού, μας δείχνει όσα θα ξεχνιόνταν μέσα στην πολύβουη ιστορία. Αυτός στάθηκε, σχεδόν ακέραιος, για να δει και να γράψει για την Ελλάδα της δεκαετίας του 1850.

Ένας νεαρός και φιλόδοξος Γάλλος αποφασίζει όχι μόνο να επισκεφτεί αυτοβούλως την Ελλάδα, αλλά και να καταγράψει τις εμπειρίες του. Αυτό από μόνο του είναι ήδη αξιέπαινο. Με τη σχετική ουδετερότητα ενός ξένου, προσπαθεί να συλλάβει την ψυχή του Έλληνα της εποχής, τη δομή της κοινωνίας και του κράτους. Θα έλεγα ότι τα καταφέρνει περίφημα, να δώσει δηλαδή το στίγμα της Ελλάδας του Όθωνα και της Αθήνας. Να μην ξεχνάμε όμως ότι η Ελλάδα του τότε είναι πολύ μικρή σε σχέση με αυτή του σήμερα και φυσικά πρέπει να είμαστε επιεικείς με τις σκέψεις και τις ιδέες που αποκόμισε, μιας και επισκέφτηκε μόνο μικρό μέρος της. Αυτή η αδυναμία δεν είναι μόνο δική του αλλά και όλων όσοι επιθυμούν να περιγράψουν μια χώρα στο σύνολό της έχοντας υπ’ όψιν μόνο μέρος της. Η γλώσσα είναι βατή και ευκολοανάγνωστη, με δυνατό χιούμορ, δεν σε αφήνει να βαρεθείς. Μόνο στις λεπτομέρειες των οικονομικών γύρισα γρήγορα τις σελίδες.

Ο Αμπού δεν θέλει να αφήσει τίποτα στην άκρη. Από τα κουτσομπολιά, που δείχνουν συνήθειες και έθιμα, ως την κατάσταση των δρόμων και τις πολιτικές διενέξεις. Οι φτωχοί άνθρωποι, οι λόγιοι, οι πολιτικοί, ο ίδιος ο Βασιλιάς και η Βασίλισσα περνούν από το πνευματικό του κόσκινο χωρίς να χάνει την ευκαιρία να καταδικάζει συμπεριφορές. Ο Αμπού γίνεται αρεστός σε μένα γιατί δεν κρατά αποστάσεις από κανέναν, γιατί χώνει τη μύτη του παντού. Μιλά για την Εκκλησία, τους καφετζήδες, τον Κολοκοτρώνη, ακόμα και για το πεπρωμένο που μας περιμένει όταν ξεπεζέψουμε από το άλογο της εξουσίας. Όπως ακριβώς το πεπρωμένο καταδίκασε τους Μαυρομιχάληδες, τους δολοφόνους του Καποδίστρια, γιατί μια ομορφούλα, από το μεγάλο και περήφανο σόι τους, μπήκε στο μάτι της βασίλισσας Αμαλίας και έφυγαν όλοι σούμπιτοι από την Αυλή του Βασιλιά. Όλοι έχουν ευθύνες, όχι μόνο οι άνθρωποι, αλλά ακόμα και η φτώχεια ως φαινόμενο αυτόνομο, μια φτώχεια χωρίς ανθρώπους. Η μοίρα δεν εξορίζεται στον Αμπού, αλλά συμμετέχει πολλές φορές ως ενεργό μέρος στην ιστορία της Ελλάδας. Καλή κουβέντα λέει μόνο για τους ανιδιοτελείς και ανίσχυρους φτωχούς.

Ένας τέτοιος περιηγητής, σαν τον Αμπού, μας δείχνει όσα θα ξεχνιόνταν μέσα στην πολύβουη ιστορία. Αυτός στάθηκε, σχεδόν ακέραιος, για να δει και να γράψει για την Ελλάδα της δεκαετίας του 1850. Στάθηκε χωρίς προκαταλήψεις και δεν έριξε τα ανυπόστατα γονιδιακά του βέλη, όπως ο Γερμανός Fallmerayer, που οι προσδοκίες του έμειναν ατελέσφορες αφού δεν είδε αρχαίους Έλληνες παρά τσολιάδες. Στην ανάγνωση ίσως στεναχωρηθούμε λίγο από τα κουσούρια που ακόμα κουβαλάμε, αλλά θεωρώ ότι θα συγκινηθούμε καθώς μαθαίνουμε ορισμένες πτυχές για τα πρώτα μας βήματα ως Έθνος. Όπως ακριβώς συγκινούμαστε όταν βλέπουμε τα παιδιά μας να κάνουν τα πρώτα τους βήματα και να πέφτουν γιατί δεν διαθέτουν ακόμη μια ικανότητα που αποκτάται σταδιακά, όπως είναι η σταθερή βάδιση. Ο Αμπού τελικά μας μιλά για την παιδική μας ηλικία.

Και πάνω που πίστευα ότι του διέφυγε ένα πολύ σημαντικό στοιχείο που αντανακλά πολύ παραστατικά την ελληνική ψυχή, εννοώ τα ελληνικά πανηγύρια, στις τελευταίες σελίδες με διαψεύδει. Θα βρεθεί στο χωριό Κερέσοβα της Αρκαδίας (σημερινή Κερασιά) και θα παρακολουθήσει έναν «ενορχηστρωμένο πάταγο», όπως αποκαλεί χαρακτηριστικά το πανηγύρι. Εκεί ανακαλύπτει πως η γυναίκα της Ελλάδας είναι πιο ελεύθερη και ίση από αυτές των πολιτισμένων χωρών της Βόρειας Ευρώπης.

photo Edmond About Ο Αμπού δεν είναι Τοκβίλ, αλλά εμείς χρειαζόμασταν έναν Αμπού για να συλλάβει την ψυχή μας. Κι αν δεν την «συνέλαβε» ολοκληρωτικά, τουλάχιστον την «απελευθέρωσε» από τα δεσμά της λήθης, τα δεσμά που τόσο μας ταλαιπωρούν και δεν μας αφήνουν να δούμε ποιοι είμαστε. Δεν θέλουμε να δούμε γιατί ξεχνάμε, και ο Αμπού θα μας θυμίζει ποιοι ήμασταν (ή είμαστε) όσο θα υπάρχουν βιβλία. Κι όλα αυτά δεν θα τα λέγαμε αν η Αριστέα Κομνηνέλλη δεν μας έδινε την ευκαιρία να χαρούμε για άλλη μια φορά την αξία της πολύ καλής μετάφρασης, συνοδευμένης με κατατοπιστικές σημειώσεις.