Γιώργος Γεωργής: «Σεφέρης-Αβέρωφ: Η ρήξη»
Ο Γιώργος Σεφέρης δεν ήταν μόνο ένας σπουδαίος ποιητής, αλλά και ένας σπουδαίος διπλωμάτης. Το πρώτο δεν το αμφισβητεί κανείς, το δεύτερο αποδεικνύεται από τη συστηματική έρευνα και μελέτη που έχει κάνει ο Γιώργος Γεωργής στο βιβλίο του Σεφέρης-Αβέρωφ: Η ρήξη. Η ρήξη, για την οποία κάνει λόγο, επήλθε ύστερα από μεγάλη δοκιμασία και δεν αποκαταστάθηκε ποτέ.
Όπως φαίνεται από τα Πολιτικά Ημερολόγια του Σεφέρη, στα οποία έχει εντρυφήσει ο Γεωργής, ο διπλωμάτης-ποιητής φοβόταν για τις εξελίξεις όταν κατέγραφε: «…δεν έχω αμφιβολία, θα κατηγορούμαι πίσω από τη ράχη μου ότι βάρυνα […] τις διαπραγματεύσεις… ότι έδωσα μια κακή συμβουλή στον Παππού, παρακινώντας τον, όπως τον παρακίνησα να θέσει το ζήτημα της Κύπρου» (17-9-1945).
«Παππούς» είναι ο αντιβασιλέας αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, τον οποίον ο Σεφέρης είχε συνοδεύσει στο Λονδίνο και τον είχε υποκινήσει να ζητήσει την παραχώρηση της Κύπρου στην Ελλάδα. Ο Σεφέρης ήταν διευθυντής του πολιτικού και διπλωματικού γραφείου στο Λονδίνο και η εμπλοκή του με το Κυπριακό κράτησε είκοσι έξι χρόνια, μέχρι τον θάνατό του, το 1971.
Στην Κύπρο πήγε πρώτη φορά το 1953. Ξαναπήγε το ’54 και το ’55. Στα χρόνια της χούντας, η έγνοια του μεγάλωσε και διακρίνεται, έστω και αν δεν κατονομάζεται, στη Δήλωση κατά της Δικτατορίας το 1969, λέει ο Γεωργής. Ο Σεφέρης ανησυχούσε για τα καμώματα της χούντας στην Κύπρο, για την επιστροφή του Γρίβα στο νησί και για την ΕΟΚΑ Β’. Με τη Δήλωσή του, πέρα από τη στέρηση του τίτλου του πρέσβεως επί τιμή, στερήθηκε το διπλωματικό του διαβατήριο και δεχόταν ανίερη επίθεση από τους χουντικούς κύκλους, που τον κατηγορούσαν για συνοδοιπόρο του ΕΑΜ από τα χρόνια του πολέμου στη Μέση Ανατολή. Την ενορχήστρωση σπίλωσης είχαν αναλάβει οι εφημερίδες Ελεύθερος Κόσμος και Εστία, η οποία τον αποκαλούσε «ένθερμο Εαμίτη» και «Εαμοσλαύο» που «διά να γίνη πρέσβης εις το Λονδίνον, όπου ήθελε να εργασθή διά να πάρη το Νόμπελ, επώλησε την Κύπρον εις την Ζυρίχην».
Όμως ο Σεφέρης, στις 18-19 Δεκεμβρίου 1958, είχε επιδώσει επιστολή στον Αβέρωφ, προτού αναχωρήσει από το Λονδίνο για την Αθήνα, όπου τόνιζε ότι ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα σημαίνει διαμελισμό και διέβλεπε ότι οι παραχωρήσεις που ετοιμαζόταν η Ελλάδα να κάνει ήταν στρατιωτικοί όροι προς όφελος των Τούρκων. Την παραίτησή του, την οποία σκέφτηκε σοβαρά, τελικά δεν την υπέβαλε, διότι από αυτήν θα ωφελούνταν μόνο το Κ.Κ. και η Εστία.
Ο Σεφέρης ήθελε να γνωστοποιηθεί η διαφωνία του με τον Αβέρωφ και το προσχέδιο του υπουργού Εξωτερικών της Τουρκίας Ζορλού, αλλά όλοι οι εμπλεκόμενοι διπλωμάτες στην υπόθεση την αποσιωπούσαν και την απέκρυπταν, υποθηκεύοντας για πάντα το μέλλον της Κύπρου στην Τουρκία.
Ο Σεφέρης ήθελε να γνωστοποιηθεί η διαφωνία του με τον Αβέρωφ και το προσχέδιο του υπουργού Εξωτερικών της Τουρκίας Ζορλού, αλλά όλοι οι εμπλεκόμενοι διπλωμάτες στην υπόθεση την αποσιωπούσαν και την απέκρυπταν, υποθηκεύοντας για πάντα το μέλλον της Κύπρου στην Τουρκία. Ο Βλάχος και ο Μπίτσιος, μάλιστα, που ετοίμασαν και τα κείμενα των συμφωνιών στη Ζυρίχη, σκόπιμα παρέκαμψαν τον διαφωνούντα Σεφέρη, ενώ ο Τούρκος ομόλογός του παρέστη, πράγμα που υποβάθμιζε τον Σεφέρη στα μάτια των Άγγλων πολιτικών και των ξένων διπλωματών. Και όταν ο Αλέξανδρος Ξύδης, διπλωμάτης, συνεργάτης και φίλος του Σεφέρη τη γνωστοποίησε, τότε ο Αβέρωφ προσπάθησε να υποβαθμίσει τη σημασία της και δεν αναφέρει τις αγωνιώδεις προσπάθειες του Σεφέρη να περισώσει ό,τι μπορούσε υπέρ του κυπριακού λαού.
Το 1958 η κυβέρνηση δεχόταν πιέσεις, από τα ανάκτορα και το ΝΑΤΟ, να κλείσει το Κυπριακό. Τότε η Αγγλία έβαλε στο παιχνίδι και την Τουρκία, ως αντίπαλο δέος. Και ενώ στον πολιτειακό της χάρτη αναφερόταν ρητά ότι δεν είχε διεκδικήσεις σε τόπους όπου δεν είχε πληθυσμιακή υπεροχή –οι Τούρκοι ήταν το 18% του πληθυσμού στην Κύπρο– οι Άγγλοι στελέχωσαν υπηρεσίες, αστυνομία και δικαστικό σώμα με Τουρκοκυπρίους για να αισθάνονται ως «φορέας εξουσίας και στυλοβάτης της αγγλικής αποικιακής διοίκησης». Κι έτσι, η Αγγλία μπορεί να απορρίπτει την Ένωση. Κι ενώ όσο κρατούσαν οι διαπραγματεύσεις, η ΕΟΚΑ τηρούσε εκεχειρία, οι στρατιώτες του Γρίβα τράνταξαν το νησί με βομβιστικές ενέργειες, οι οποίες ανάγκασαν τον υπουργό Αποικιών, που είχε έρθει στο νησί για διαπραγματεύσεις, να φύγει και οι Άγγλοι να συλλάβουν και να εξορίσουν τον Μακάριο στις Σεϋχέλλες, όπου από τον 19ο αι. εξόριζαν φύλαρχους και βασιλιάδες των βρετανικών αποικιών της Αφρικής. Ο Σεφέρης, που είχε γνωρίσει τον Μακάριο στη Βηρυτό και είχε φιλία μαζί του, παραβιάζοντας τα διπλωματικά θέσμια του έγραψε επιστολή, στην οποία εξέφραζε τη συμπαράστασή του αλλά και την αμφιβολία του για το αν το γράμμα θα του επιδοθεί.
Η μομφή για τη διχοτόμηση του νησιού που βαραίνει τον Αβέρωφ από το 1956 επιβεβαιώνεται και από τον Τούρκο και από τον Έλληνα πρέσβη στην Άγκυρα, Ιωάννη Καλλέργη, μομφή την οποία ο Αβέρωφ προσπάθησε να διασκεδάσει με το βιβλίο του Ιστορία των χαμένων ευκαιριών.
Όταν ο Σεφέρης, τον Ιούνιο του 1956, μετατίθεται στη Β’ Πολιτική Διεύθυνση του Υπουργείου Εξωτερικών, όπου υπάγεται και το Κυπριακό θέμα, διαπιστώνει με έκπληξη ότι το θέμα στους χώρους των διανοουμένων αντιμετωπιζόταν φαιδρά και κυνικά, ενώ οι συνάδελφοί του υπονόμευαν ο ένας τον άλλο και αλληλοκατηγορούνταν. Όλοι μαζί κινούνταν σαν «ένας κόμπος σκουληκιών», γράφει και «Η Κυπροκαπηλεία είναι η νέα πραμάτεια που σερβίρεται σ’ όλες τις γωνιές της πολιτικής Αθήνας». Χαρακτηρίζει «δυσπερίγραπτο και υστερικό» τον προκάτοχό του, ενώ στην Αθήνα οι πάντες αποδίδουν τη στάση των Κυπρίων σε κομμουνιστική αντιπολίτευση με τον Κωστάκη Τσάτσο επικεφαλής.
Ο Αβέρωφ, από την άλλη, ενεργεί ερήμην του πρωθυπουργού με τους Άγγλους, αλλάζει την πρόταση από «αυτοδιάθεση» σε «ανεξαρτησία» και έχει μυστικές συνεννοήσεις με πρόσωπα. Ο Άγγελος Βλάχος εργάζεται για τον περιορισμό του αγώνα και ένωση με την Ελλάδα (η ένωση συνεπάγεται διαμελισμό), ενώ ο Σεφέρης μιλά για την αυτοδιάθεση, την οποία κρυφά υποσκάπτουν όλοι. Το θέμα όλοι θέλουν «να το κουκουλώσουν», ενώ είναι «βραχνάς» για όποιον θέλει να βοηθήσει το νησί «χωρίς κομματικά ενδιαφέροντα».
Διαφωνία πρώτη. Ο υπουργός Εξωτερικών Αβέρωφ έπαιρνε βιαστικές αποφάσεις και σκεφτόταν τη διχοτόμηση. Πήγε στις ΗΠΑ για συνομιλίες με τον Μεντερές μόνος του, ενώ ο Μεντερές συνοδευόταν από τον Τούρκο διπλωμάτη Νουρί Μπιργκί. Τη διχοτόμηση δεν την ήθελε ούτε ο Καραμανλής. Οι Τούρκοι όμως με τη συνεπικουρία των Άγγλων ζητούσαν ανοιχτά διαμελισμό της νήσου και απομάκρυνση του Πατριαρχείου από την Κωνσταντινούπολη. Η ελληνική αντίδραση ήταν χλιαρή.
Σχέδιο Ράντκλιφ. Η άφιξη του Άγγλου συνταγματολόγου στην Κύπρο, με σκοπό να μελετήσει το ζήτημα, συνέπεσε με τον απαγχονισμό τριών αγωνιστών της ΕΟΚΑ, πράγμα που υπονόμευσε την αποστολή του. Ακολούθησαν συλλήψεις και περιορισμοί επιφανών Κυπρίων, μεταξύ των οποίων ήταν και ο Νίκος Κρανιδιώτης, γενικός γραμματέας της Εθναρχίας, συνεργάτης του Μακαρίου, λόγιος, ποιητής και εκδότης, φίλος του Σεφέρη, που είχε πρωτοστατήσει στην πρόσκληση του Ράντκλιφ. Εν τω μεταξύ, τα γεγονότα στη διώρυγα του Σουέζ έθεσαν σε δεύτερη μοίρα το Κυπριακό. Στις 5 Νοεμβρίου 1956, Αγγλία, Γαλλία, Ισραήλ εξαπολύουν επίθεση εναντίον της Αιγύπτου, ενώ την προηγούμενη μέρα η Ρωσία είχε εισβάλει στην Ουγγαρία. Μπροστά στον κίνδυνο να ξεσπάσει ένας τρίτος παγκόσμιος πόλεμος, υπαναχωρεί η Αγγλία αλλά σκληραίνει την πολιτική της στην Κύπρο. Η Ελλάδα κάνει προσφυγή στον ΟΗΕ, αλλά ο Καραμανλής αφήνει τον Αβέρωφ ελεύθερο διότι ούτε ήθελε ούτε έπρεπε να γνωρίζει λεπτομέρειες. Η Αγγλία προτείνει «αυτοκυβέρνηση», πράγμα που αποκλείει την «αυτοδιάθεση» και προβαίνει σε αντιπροσφυγή στον ΟΗΕ, με το αιτιολογικό ότι η Ελλάδα ενίσχυε την τρομοκρατία στην Κύπρο. Η Αγγλία συντονίζεται με την Τουρκία και αποδέχεται οποιαδήποτε ακραία απαίτηση εκ μέρους της. Για παράδειγμα, η Βουλή θα είχε απαρτία ακόμα και αν αποχωρούσε η ελληνική πλειοψηφία και θα μπορούσαν οι 6 Τούρκοι και οι 6 διορισμένοι να πάρουν αποφάσεις. Ο Κυβερνήτης θα είχε υπερεξουσίες. Και θα υπήρχε εξίσωση του 82% των Κυπρίων με το 18% των Τούρκων. Ωστόσο, έναν χρόνο μετά στην Αμερική η συνεργασία είναι καλή, αλλά ο Σεφέρης δεν ησυχάζει. Διαβάζει προσεκτικά τα κείμενα των συζητήσεων και βρίσκει τα επικίνδυνα σημεία. Και ο Γεωργής με τη σειρά του σκύβει προσεκτικά στα κείμενα του Σεφέρη για να ανακαλύψει τις λεπτομέρειες εκείνες που δεν τον αφήνουν να ησυχάσει, διότι διαβλέπει την αγγλοτουρκική συμπαιγνία.
Ο Σεφέρης πέθανε το 1971 χωρίς να δει «την τραγική επαλήθευση όσων είχε επισημάνει».
Το Σχέδιο Μακμίλλαν. Τον Ιούνιο του 1958, το Σχέδιο Μακμίλλαν προέβλεπε τριπλή συνεταιριστική κυριαρχία στην Κύπρο μεταξύ Αγγλίας, Ελλάδας, Τουρκίας. Όμως η παρουσία της Τουρκίας ήταν παραβίαση της Συνθήκης της Λωζάννης. Η Ελλάδα προσφεύγει στον ΟΗΕ.
Ο Αβέρωφ έρχεται σε συνεννόηση με τον Ζορλού και, επειδή ο Σεφέρης ανησυχεί διότι οι συνεννοήσεις οδηγούν σε διχοτόμηση, στη συνάντησή τους στο Παρίσι τού δίνει σημείωμα με τη διαφωνία του. Ο Αβέρωφ ισχυρίστηκε ότι το σημείωμα του δόθηκε μία εβδομάδα μετά, αγνοώντας ότι ο Σεφέρης είχε κρατήσει αντίγραφο, το οποίο ανήμερα τα Χριστούγεννα –25/12/1958– πρωτοκόλλησε, καταχώρισε αντίγραφό του στον απόρρητο φάκελο της πρεσβείας. Ο Σεφέρης φοβόταν ότι η Αγγλία θα έπαιρνε το μέρος της Τουρκίας, όπως έκανε πάντα, και ο Ζορλού απέβλεπε σε διαμελισμό.
Ο Σεφέρης με άλλη επιστολή του προς τον Αβέρωφ τονίζει ένα ένα τα σημεία που τον προβληματίζουν. Κι ενώ από τις συνομιλίες στη Ζυρίχη τον εξαίρεσαν, ο Άγγελος Βλάχος παρευρισκόταν, αν και βρισκόταν σε ψυχολογική διαταραχή και ψυχιατρική παρακολούθηση, διότι είχε παρακρούσεις και αυτοκτονικές τάσεις. Και η Συμφωνία υπογράφτηκε ερήμην των Κυπρίων. Ο Σεφέρης ενημερώθηκε υπηρεσιακά στις 9 Φεβρουαρίου, οπότε και σημείωσε με θλίψη ότι οι όροι ήταν χειρότεροι από αυτούς που είχε δει στο Παρίσι.
Γενικώς, ο Αβέρωφ αποφεύγει να μιλήσει για τις διαφωνίες του Σεφέρη και όταν μιλάει τις υποβαθμίζει. Προβάλλει τον ρόλο του Άγγελου Βλάχου, ο οποίος χαρακτηρίζεται από τον Γεωργή «εμμονικός», «μνησίκακος», «ψυχωτικός» και παραπληροφορούσε τον πρωθυπουργό, υποστηρίζοντας ότι οι Κύπριοι ήταν απρόθυμοι να συνεχίσουν τον αγώνα, ενώ το ηθικό του λαού ήταν ακμαίο και οι Κύπριοι αντάρτες είχαν επιλέξει την ηρωική αντίσταση και τον θάνατο. Από την άλλη, ο Σεφέρης είχε διαπιστώσει ότι οι Βρετανοί προσπαθούσαν να πείσουν τους Κύπριους ότι δεν ήταν Έλληνες και να τους αποκόψουν από τις ρίζες τους. Επίσης, ο Βλάχος υποστήριζε πως η διακυβέρνηση από τους Άγγλους ήταν καλή περίοδος και ότι ο ήλιος ζάλισε τους Κύπριους που ξεσηκώθηκαν. Βεβαίως μιλούσε κολακευτικά για τον Αβέρωφ, ενώ κατηγορούσε τον Σεφέρη ότι δεν έβλεπε σωστά τα στοιχεία και το αδιέξοδο της κατάστασης, δεν είχε το θάρρος να το παραδεχτεί, παρασυρμένος από τον «καημό της Ρωμιοσύνης». Έλεγε ακόμη ότι δεν μπορούσε να συνεννοηθεί κανείς μαζί του, ήταν μεμψίμοιρος και δεν είχε πρακτική σκέψη. Οι σκέψεις αυτές, «υστερόχρονες και υστερόβουλες», δημοσιεύτηκαν μετά τον θάνατο του Σεφέρη, γράφει ο Γεωργής. Το χάος ανάμεσα στον Σεφέρη και στον Αβέρωφ ήταν αγεφύρωτο, εφόσον και στην περίοδο της χούντας ο Αβέρωφ ήθελε να στήσει γέφυρες και ο Βλάχος ήταν αρωγός, ενώ ο Σεφέρης ήταν αντίθετος.
Όταν ο Σεφέρης πήρε το Νόμπελ και ο Αβέρωφ τού έστειλε συγχαρητήριο τηλεγράφημα, εκείνος δεν απάντησε. Απάντησε μόνο στο βασιλικό ζεύγος και στον πρωθυπουργό, θεσμικά. Απάντησε επίσης στην Ελένη Καζαντζάκη και μονολεκτικά στον άσπονδο φίλο του, Τίμο Μαλάνο: «Merci». Σε κανέναν άλλο δεν απάντησε. Ο Σεφέρης πέθανε το 1971 χωρίς να δει «την τραγική επαλήθευση όσων είχε επισημάνει».
Η λεπτομερής, στα μέτρα της, αναφορά στο βιβλίο έχει σκοπό να δείξει ότι ο Γιώργος Γεωργής, διπλωμάτης, επίσης, και πνευματικός άνθρωπος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Νεαπόλεως της Κύπρου τώρα, με έργο εκτενές επί του συγκεκριμένου θέματος, άνθρωπος με πλατιά και ειδική γνώση, ομόλογος του Σεφέρη, τον οποίο αγαπά και μελετά συστηματικά πολλά χρόνια, μας προσφέρει ένα πολύ σημαντικό βιβλίο που ξεκαθαρίζει τη θέση του κάθε εμπλεκόμενου στο Κυπριακό και αποδεικνύει αυτό που ειπώθηκε από την αρχή: Ο Γιώργος Σεφέρης δεν ήταν μόνο ένας σπουδαίος ποιητής, αλλά και ένας σπουδαίος διπλωμάτης.
Σεφέρης-Αβέρωφ: Η ρήξη
Γιώργος Γεωργής
Εκδόσεις Καστανιώτη
272 σελ.
ISBN 978-960-03-6296-1
Τιμή €15,00
