Stuart Firestein: «Άγνοια: Πώς οδηγεί την επιστήμη»
Οι περισσότεροι όταν μιλούν για την Επιστήμη φαντάζονται πως πρόκειται για μια αδελφότητα ανθρώπων ενωμένη που, ακολουθώντας μιαν «επιστημονική μέθοδο», μ’ ένα σύνολο προσεκτικών βημάτων, παράγει αντικειμενικά γνωστικά δεδομένα. Κι αυτά τα δεδομένα αποτελούν τη βάση για νέες θεωρίες και επιτεύγματα με σκοπό την πρόοδο και γνώση, καθώς επίσης και τη βελτίωση του βιοτικού μας επιπέδου.
Σ’ αυτό το βιβλίο, ο συγγραφέας Stuart Firestein, καθηγητής στο Τμήμα Βιολογικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κολούμπια της Νέας Υόρκης, τα μόλις παραπάνω τα θεωρεί μάλλον έναν μύθο που έχει δημιουργήσει η σχολική εκπαίδευση, οι εφημερίδες και τα τηλεοπτικά ντοκιμαντέρ. Κατά τη γνώμη του, η επιστήμη δεν αφορά δεδομένα, αλλά «μία μαύρη γάτα σε σκοτεινό δωμάτιο» και μάλιστα χωρίς καμιά βεβαιότητα ότι υπάρχει κιόλας γάτα. Είναι η επιστήμη μ’ άλλα λόγια μία ψηλάφηση στα σκοτεινά, συχνά με αδέξιο και άτσαλο τρόπο, ώσπου κάποιος ανακαλύπτει κατά λάθος έναν διακόπτη που φωτίζει το δωμάτιο, όπου υπάρχει ή όχι γάτα. Η συνέχεια περιλαμβάνει στο διηνεκές την εξερεύνηση άλλων σκοτεινών δωματίων.
Αυτή την αντίθεση ανάμεσα στον τρόπο που λειτουργεί η επιστήμη και στον τρόπο που την αντιλαμβανόμαστε τη μελέτησε ο Firestein στα μαθήματά του στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, όπου δίδασκε Μοριακή και Κυτταρική Νευροεπιστήμη. Ύστερα από έναν κύκλο εντατικών μαθημάτων και συνεργασίας με τους φοιτητές των τελευταίων ετών φοίτησής τους κι ενώ η εργαστηριακή έρευνα είχε καταλήξει σε πλούσια γνωστικά δεδομένα, το ενδιαφέρον, τόσο των ερευνητών φοιτητών όσο και των λοιπών καθηγητών συναδέλφων του συγγραφέα, δεν επικεντρωνόταν στα κεκτημένα δεδομένα, αλλά σ’ αυτά που παρέμεναν άγνωστα. Αυτά αποτελούσαν το κέντρο των συζητήσεων και ο στόχος των μελλοντικών εξερευνήσεων. Ήταν λοιπόν στην ουσία η Άγνοια που οδηγούσε την επιστήμη. Όχι βέβαια η άγνοια σε γενικότερα θέματα, όπως αυτά που σχετίζονται με το Σύμπαν και τη συνείδηση, αλλά η άγνοια σε ειδικότερες περιπτώσεις. Αυτή η σημαντική διαπίστωση οδήγησε τον καθηγητή συγγραφέα το 2006 στη δημιουργία ενός μαθήματος για την επιστήμη με τίτλο την Άγνοια. Ο συγγραφέας, προς επίρρωση του εγχειρήματός του, αναφέρει ότι ο πολύ σπουδαίος φυσικός Τζέιμς Κλερκ υποστήριζε πως: «Η βαθιά συνειδητή άγνοια είναι ο προάγγελος κάθε πραγματικής εξέλιξης στην επιστήμη».
Το βασικότερο είναι το «Εν οίδα ότι ουδέν οίδα» του αρχαίου φιλοσόφου Σωκράτη, δηλαδή η Άγνοια. Τα γνωστικά δεδομένα έπονται και σε πολλές περιπτώσεις, όπως στην εποχή μας που οι πληροφορίες είναι άπειρες, θα μπορούσαν να μας βυθίσουν σε μια καταστροφική αδράνεια και βαθύ τέλμα. Σύμφωνα με έρευνες του Πανεπιστημίου του Μπέρκλεϊ, προστέθηκαν το 2002 στο παγκόσμιο απόθεμα 5 εξαμπάιτς πληροφορίες, πράγμα που σημαίνει ότι αντιστοιχούν σε κάθε άτομο του πλανήτη 80 μεγαμπάιτς πληροφορίες. Κι αν οι επιστήμονες δεν βυθίζονται σ’ αυτό το τέλμα, είναι γιατί δεν δίνουν μεγάλη σημασία στις πληροφορίες και δεν τις αντιμετωπίζουν ως αυτοσκοπό. Τους ενδιαφέρει το πεδίον που εξαπλώνεται μετά την εξάντληση των γνωστικών δεδομένων. Εκεί που αρχίζει η συλλογική άγνοια. Κι αυτό το πεδίον, παρά τις συνεχείς επιστημονικές ανακαλύψεις, είναι απέραντο. Γι’ αυτό κιόλας τα συμπεράσματα των επιστημών αναπροσαρμόζονται ή και ανανεώνονται εκτενώς κάθε τόσο. Είναι πολύ ενδεικτική η απάντηση του Μαξ Πλανκ, του εισηγητή της κβαντικής μηχανικής, όταν ρωτήθηκε για το πόσο συχνά αλλάζει η επιστήμη. «Με κάθε κηδεία», απάντησε, υπονοώντας τον τρόπο που κάθε νέα γενιά επιστημόνων, ανεμπόδιστη από τα «δεδομένα» της προηγούμενης γενιάς, αλλάζει την επιστήμη, σταδιακά ή επαναστατικά. Είναι η άγνοια που το επιβάλλει, γιατί η επιστήμη «προχωρά», όπως πιστεύει ο συγγραφέας, «με σπασμωδικές κινήσεις άγνοιας».
Το βιβλίο διαιρείται σε δύο μέρη: Το πρώτο έχει τη μορφή δοκιμίου και σχετίζεται με όσα ήδη περιληπτικά αναφέρθηκαν παραπάνω για την Άγνοια, με κάποιο διαφορετικό τρόπο και από διαφορετικές οπτικές γωνίες, ώστε να επιτευχθεί επιστημονική διαύγεια. Το δεύτερο μέρος περιέχει ιστορικά άγνοιας, που αποτέλεσαν την κύρια ύλη των μαθημάτων του καθηγητή συγγραφέα στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια. Αν το πρώτο μέρος είναι κάπως θεωρητικό, το δεύτερο έχει πρακτικό χαρακτήρα. Αποτελεί την τεκμηρίωση των απόψεων του συγγραφέα. Είναι γραμμένο με τέτοιο τρόπο, ώστε κι εκεί που τα ιστορικά άγνοιας μπορεί να δυσκολέψουν τον αναγνώστη, να γίνονται τελικά εύκολα κατανοητά, όπως για παράδειγμα όταν μελετά ζητήματα της φυσικής, αστροφυσικής, τη «σκοτεινή ύλη» και τη «σκοτεινή ενέργεια», για να δείξει πόσο διάχυτη σε όλα αυτά τα πεδία είναι η άγνοια και ότι πρόκειται για την καλύτερη επιστημονική μέθοδο.
Όμως, παρόλο που τα ευρήματα ήταν εντυπωσιακά, περισσότερα ήταν κάθε φορά τα ερωτήματα προς απάντηση. Το ποσοστό της άγνοιας υπερείχε πάντοτε σ’ όλα αυτά τα πειράματα συντριπτικά. Έτσι, γινόταν αντιληπτό πώς η Άγνοια οδηγεί την και στην Επιστήμη.
Με μεγάλη ευχαρίστηση διαβάζει κανείς πάμπολλα ιστορικά άγνοιας που σχετίζονται με πολύ γνωστά ερωτήματα που μας απασχολούν, παραδείγματος χάριν: Τι συμβαίνει στο μυαλό κάποιου άλλου; Τι αισθάνεται, τι αντιλαμβάνεται; Αντιλαμβανόμαστε όλοι το κόκκινο χρώμα με τον ίδιο τρόπο; Τι συμβαίνει στο μυαλό των ζώων; Έχουν τα ζώα νου; Μπορούμε να τον κατανοήσουμε; Έχουν συνείδηση και ενσυναίσθηση; Τα φυτά έχουν μόνο τη «θρεπτική ψυχή» ή διαθέτουν επιπλέον και «αισθητική ψυχή», η οποία αντιλαμβάνεται τα πράγματα μέσω των αισθήσεων, ενώ ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον κόσμο, εκτός των άλλων, και με τη «διανοητική ψυχή»;
Αποκαλυπτικά και διασκεδαστικά είναι τα πειράματα που αναφέρει ο συγγραφέας προκειμένου να απαντήσει σ’ αυτά και άλλα ερωτήματα. Π.χ. ο Έξυπνος Χανς ήταν ένα άλογο που υποτίθεται ότι ήξερε να εκτελεί απλές μαθηματικές πράξεις (πρόσθεση, αφαίρεση, πολλαπλασιασμό και διαίρεση) και ο ιδιοκτήτης του ζητούσε από το κοινό να θέσει στον Χανς ένα απλό μαθηματικό πρόβλημα, πόσο κάνει π.χ. 5+3 ή 8-2. Η έκπληξη ήταν ότι ο Χανς απαντούσε σωστά με αντίστοιχα χτυπήματα του ποδιού του. Ο Χανς ήταν φαινόμενο! Το πείραμα όμως έδειξε ότι ο Χανς απαντούσε σωστά μόνο όταν έβλεπε το άτομο που του έθετε το πρόβλημα και που ασφαλώς ήξερε και τη λύση του. Το συμπέρασμα ήταν ότι ο Χανς έδινε σωστές απαντήσεις όχι επειδή ήξερε μαθηματικά, αλλά επειδή είχε την ικανότητα να παρατηρεί ανεπαίσθητες αλλαγές στη στάση του σώματος των ανθρώπων με τους οποίους συνεργαζόταν. Στην περίπτωση των μαθηματικών πράξεων, ο Χανς παρατηρούσε τους μυς του σώματος και του προσώπου του ατόμου που έθετε το πρόβλημα. Στην αρχή της απάντησης του Χανς, το άτομο έσφιγγε από ένταση τους μυς του και τους χαλάρωνε όταν ο Χανς έφτανε στον σωστό αριθμό χτυπημάτων της οπλής του. Τότε ακριβώς το έξυπνο άλογο σταματούσε τα χτυπήματα. Έξυπνος ο Χανς, αλλά όχι μαθηματικός.
Διασκεδαστικά είναι και τα πειράματα με χιμπατζήδες και δελφίνια, όταν οι επιστήμονες θέλησαν να μελετήσουν τη νοημοσύνη των ζώων. Τα συμπεράσματα ήταν ρηξικέλευθα. Ενώ δηλαδή τα ζώα μέχρι πρότινος θεωρούνταν απλές συμπεριφορικές μηχανές, τα πειράματα έδειξαν ότι διαθέτουν συμβολική συμπεριφορά, ενσυναίσθηση, ακόμη και αυτεπίγνωση. Το ίδιο διασκεδαστικά είναι κι άλλα πολλά πειράματα, που ο συγγραφέας δανείζεται από την ερευνήτρια ψυχολόγο Δρ Ντιάνα Ράις, όπως με τη δυνατότητα αυτοαναγνώρισης των ζώων μπροστά σ’ έναν καθρέφτη. Αρκετά ζώα διαθέτουν αυτή την ικανότητα, όπως τα δελφίνια και οι ελέφαντες. Όταν οι επιστήμονες θέλησαν να μελετήσουν τη νοημοσύνη του παπαγάλου Άλεξ και την ικανότητά του να αρθρώνει λόγο, διαπίστωσαν ότι διέθετε περισσότερες αφαιρετικές ικανότητες από όσες ανέμεναν. Όχι μόνο επαναλάμβανε τις 100 περίπου λέξεις που του είχαν μάθει, αλλά επινόησε νέες λέξεις, για να εκφράσει νέες σκέψεις. Έτσι οι επιστήμονες κατέληξαν ότι η συνείδηση δεν είναι κάτι αφηρημένο, που εμφανίζεται μόνο στον άνθρωπο.
Όμως, παρόλο που τα ευρήματα ήταν εντυπωσιακά, περισσότερα ήταν κάθε φορά τα ερωτήματα προς απάντηση. Το ποσοστό της άγνοιας υπερείχε πάντοτε σ’ όλα αυτά τα πειράματα συντριπτικά. Έτσι, γινόταν αντιληπτό πώς η Άγνοια οδηγεί την και στην Επιστήμη.
Άγνοια: Πώς οδηγεί την επιστήμη
Stuart Firestein
μετάφραση: Σταυρούλα Βεργοπούλου
Ροπή
272 σελ.
ISBN 978-618-5289-19-5
Τιμή €13,78
