Friedrich Nietzsche: «Ο Σοπεγχάουερ ως παιδαγωγός»
Οι γνωστές Εκδόσεις Ροές, στην όμορφη σειρά Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη μάς έδωσαν ένα ακόμη σπουδαίο βιβλίο. Και πώς να μην είναι σπουδαίο, όταν συγγραφέας του είναι ο μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος Φρειδερίκος Νίτσε και αντικείμενο της συγγραφής ο άλλος μεγάλος ομοεθνής του φιλόσοφος Αρθούρος Σοπεγχάουερ. Το πόσο μεγάλη απήχηση είχαν τα έργα και των δύο σε ευρωπαϊκή, αλλά και σε παγκόσμια κλίμακα, είναι πολύ γνωστό σε όσους ασχολούνται με τη φιλοσοφία, αλλά και ευρύτερα με τα γράμματα και τις τέχνες.
Το παρόν έργο αποτελεί το τρίτο από τα τέσσερα κείμενα που απαρτίζουν το γενικότερο σύγγραμμα του Νίτσε Παράκαιροι στοχασμοί, που ανήκουν στην «πρώιμη» περίοδο (ως το 1876) δημιουργίας του φιλοσόφου.
Με το βιβλίο του Ο Σοπεγχάουερ ως παιδαγωγός, ο Νίτσε αποτίει φόρο τιμής στον δάσκαλό του Σοπεγχάουερ θεωρώντας τον ως τον κατεξοχήν παιδαγωγό-φιλόσοφο, γιατρό του πολιτισμού εκείνης της εποχής, η οποία έπασχε από μαρασμό και έλλειψη παιδείας. Σ’ αυτό το έργο του ο μεγάλος φιλόσοφος πραγματεύεται «διεξοδικά και βαθυστόχαστα την ανθρώπινη ύπαρξη και τον πνευματικό πολιτισμό, την αγωγή και την παιδεία, την επιστήμη και τη διδασκόμενη στα πανεπιστήμια φιλοσοφία, τις ολέθριες συνέπειες που έχουν για τον ελεύθερο στοχασμό η παρεμβατικότητα του κράτους, η φιλοκέρδεια που χαρακτηρίζει την οικονομία της αγοράς, η επίφαση που εκφράζουν οι συμβάσεις της καλής κοινωνίας, κ.ά.». Θέματα δηλαδή που μέχρι σήμερα έχουν την ίδια, και ίσως μεγαλύτερη βαρύτητα, καθώς οι μηχανισμοί στην οικονομία της αγοράς έχουν υποδουλώσει τον άνθρωπο πνευματικά και ηθικά, έτσι ώστε το αγώνισμα της ελευθερίας του έχει καταστεί πολύ πιο δύσκολο.
Στο έργο αυτό ακόμη φαίνονται καθαρά οι πρώτες φιλοσοφικές επινεύσεις του Νίτσε, που αποτέλεσαν τη βάση του μετέπειτα νιτσεϊκού στοχασμού. Μπορεί κανείς άλλωστε να ανιχνεύσει την επίδραση που δέχτηκε ο Νίτσε από τον Σοπεγχάουερ, αλλά και τα σημεία φιλοσοφικής τριβής και αποστασιοποίησής του από τον μεγάλο δάσκαλο. Κυρίως όμως θα κατανοήσει με σαφήνεια γιατί ο Νίτσε θεωρεί τον Σοπεγχάουερ ιδανικό παιδαγωγό για την ηθική αναμόρφωση του πολιτισμού.
Για τη διευκόλυνση της κατανόησης του νιτσεϊκού λόγου ο επιμελητής του βιβλίου, καθηγητής Δημήτρης Υφαντής, προτάσσει μια πολύ κατατοπιστική Εισαγωγή, στην οποία φαίνονται οι λόγοι για τους οποίους ο Νίτσε θεωρεί τον Σοπεγχάουερ σπουδαίο παιδαγωγό. Τρία λοιπόν είναι, κατά τον Νίτσε, τα στοιχεία που δικαιολογούν τον ρόλο του Σοπεγχάουερ ως παιδαγωγού: η απόλυτη φυσικότητα και εντιμότητά του ως φιλοσόφου, η ευθυμία που αποπνέει η γραφή του και η σταθερότητα της προσωπικότητάς του.
Τα κριτήρια αυτά έρχονται να δέσουν με την πίστη του Νίτσε στη μοναδικότητα του ανθρώπινου όντος, συνάμα όμως και στην τάση του να εξομοιώνεται προς τους συνανθρώπους του κι έτσι να αρκείται σε μια συμβατική ζωή. Για να διαφύγει ο άνθρωπος αυτή τη συμβατική ζωή, να επιστρέψει στη μοναδικότητά του, χρειάζεται τη βοήθεια πραγματικών παιδαγωγών-φιλοσόφων, οι οποίοι θα του προσφέρουν ουσιαστική αγωγή. Με τη σωστή λοιπόν αγωγή θα αντιμετωπίσει ο άνθρωπος, στον δρόμο προς τη μοναδικότητα της οντότητάς του, τους τρεις μεγαλύτερους κινδύνους που τον απειλούν: τον κίνδυνο της «απομόνωσης και μοναξιάς», αφού απομακρύνεται από την κοινή γνώμη, τον κίνδυνο της «απόγνωσης αναφορικά με την αλήθεια», αφού είναι πιθανόν να χαθεί μέσα σε μιαν άγονη διαλεκτική, τον κίνδυνο της «σκλήρυνσης», στην οποία μπορεί να βρεθεί ο άνθρωπος που θέλει να γίνει πλάσμα μοναδικό, από τον μεγάλο του πόθο για αγιότητα. Επομένως, «το να ζει κανείς σημαίνει εν γένει το να βρίσκεται σε κίνδυνο».
Θέματα δηλαδή που μέχρι σήμερα έχουν την ίδια, και ίσως μεγαλύτερη βαρύτητα, καθώς οι μηχανισμοί στην οικονομία της αγοράς έχουν υποδουλώσει τον άνθρωπο πνευματικά και ηθικά, έτσι ώστε το αγώνισμα της ελευθερίας του έχει καταστεί πολύ πιο δύσκολο.
Την αναγκαιότητα του παιδαγωγού-φιλοσόφου τη μεγεθύνει ο χαρακτήρας του κόσμου της εποχής του που βρίσκεται, σύμφωνα με τον Νίτσε, σε πλήρη μαρασμό του πολιτισμού. Αυτόν τον χαρακτήρα τον συνθέτουν: η απώλεια της αίσθησης του απλού και του αληθούς, η κενή περιεχομένη λογιοσύνη, η ψυχρή και άσκοπος επιστημονικότητα, η άνευ προηγουμένου οικονομική χρησιμοθηρία και ο αφελής οπτιμισμός. Για να αντιμετωπίσει ο άνθρωπος αυτή την παρακμασμένη εποχή διαμόρφωσε τρεις στάσεις ζωής, τρεις τύπους ανθρώπου: τον ανατρεπτικό και ριζοσπαστικό επαναστάτη (Ρουσό) σε αντίθεση βέβαια προς τον αμοραλιστή, τον τύπο που αποποιείται τη βία και τη δράση, χωρίς όμως να απελευθερώνει τον κόσμο (Γκαίτε) και τον τύπο που, εκφράζοντας την πλήρη αντίθεσή του προς τον μαρασμό του πολιτισμού, επιλέγει στη ζωή του τη φιλαλήθεια (Σοπεγχάουερ) και αναλαμβάνει τις συνέπειες που προκύπτουν από τη στάση του.
Εξετάζοντας ο Νίτσε το ιδεώδες του Σοπεγχάουερ και το καθήκον που αυτό συνεπάγεται, δανείζεται τη μεταφυσική του σύμφωνα με την οποία η ανθρώπινη ζωή, όπως και εκείνη των ζώων, διέπεται από την «ορμή και την όρεξη». Η φύση όμως στη διαδικασία για την αυτογνωσία της προσανατολίζεται περισσότερο προς τον άνθρωπο και έτσι ξεπερνάει τον ορίζοντα της ζωικής ύπαρξης. Γι’ αυτό χάριν της αυτογνωσίας της χρειάζεται τον φιλόσοφο, τον καλλιτέχνη και τον άγιο, τις μορφές δηλαδή εκείνες που υψώνουν τον άνθρωπο πάνω από τη ζωικότητα. Γι’ αυτό, στόχος και έργο του πολιτισμού είναι η γένεση και διαμόρφωση σπουδαίων ανθρώπων και η συνειδητή βούληση, τελείως απαραίτητη για την επίτευξη αυτού του στόχου. Αυτή η βούληση έχει να αντιμετωπίσει στον αγώνα της τον εγωισμό των φιλοκερδών, τον εγωισμό του κράτους, τον εγωισμό των κοινωνικών τύπων, τον εγωισμό της επιστήμης. Και δυστυχώς, κατά τον Νίτσε, το σύστημα αγωγής και εκπαίδευσης του καιρού του δεν βοηθάει στην απόκτηση της αναγκαίας συνειδητής βούλησης.
Τα παραπάνω εκτίθενται στις πέντε πρώτες ενότητες του βιβλίου, ενώ η έκτη ενότητα αναπτύσσει εκτενώς το κεντρικό θέμα της πρώιμης φιλοσοφίας του Νίτσε, τη γένεση δηλαδή και διαμόρφωση σπουδαίων ανθρώπων. Διαβάζοντας αυτό το βιβλίο ο αναγνώστης θα καταλάβει ότι ο Νίτσε επαινεί τον Σοπεγχάουερ ως έναν στοχαστή και παιδαγωγό που δεν αφορά το παρελθόν, αλλά έναν στοχαστή που είναι άξιος μίμησης στο παρόν και στο μέλλον, γιατί έδωσε με τιμιότητα τον αγώνα του εναντίον της αρρωστημένης εποχής του πληρώνοντας στο ακέραιο το τίμημα της φιλαλήθειάς του. Θα καταλάβει επίσης ότι ο Νίτσε σ’ αυτό το έργο του δεν πραγματεύεται τη φιλοσοφία του Σοπεγχάουερ, αλλά κυρίως τον ίδιο τον φιλόσοφο ως παιδαγωγό.
Ο Σοπεγχάουερ ως παιδαγωγός
Παράκαιροι στοχασμοί Γ’
Νίτσε
μετάφραση: Εύη Μαυρομμάτη
επιμέλεια: Δημήτρης Υφαντής
Ροές
208 σελ.
ISBN 978-960-283-475-6
Τιμή €14,84
