Κίρκη Κεφαλέα: «Τοπία της ψυχής»

Η Κίρκη Κεφαλέα είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Συγκριτικής Λογοτεχνίας στη Θεολογική Σχολή Αθηνών και συγγραφέας πολλών βιβλίων σχετικών με τη λογοτεχνία. Την πνευματική της σκευή εμπλουτίζουν οι σπουδές της στη Γερμανική Φιλολογία και στη Γαλλική και Συγκριτική Φιλολογία στην Ελλάδα και στη Γερμανία. Πρέπει επίσης να προσμετρήσει κανείς στο ενεργητικό της τη διδακτορική της διατριβή: Η Γη των Ελλήνων: Μελέτες για την πρόσληψη της Ελλάδας από τη σύγχρονη ευρωπαϊκή πεζογραφία, η οποία εκδόθηκε το 1995 από τον εκδοτικό οίκο Konigshausen & Neumann.

Στο παρουσιαζόμενο βιβλίο συγκεντρώνονται μελέτες και κριτικά κείμενα που δημοσιεύτηκαν στο διάστημα των τελευταίων είκοσι τεσσάρων χρόνων σε συλλογικούς τόμους, εφημερίδες και περιοδικά. Αυτό, μ’ άλλα λόγια, δείχνει τη συνεχή προσπάθεια της συγγραφέως να πετύχει τη μετάγγιση της εμπειρίας της από τον χώρο της Συγκριτικής Λογοτεχνίας με βήματα σταθερά στη διάρκεια αυτής της εικοσαετίας. Ο Χρήστος Γιανναράς, που γράφει το εισαγωγικό σημείωμα στο βιβλίο, εκφράζει τον ενθουσιασμό του που αυτό το «γνωστικό αντικείμενο» εντάσσεται στη διδακτέα ύλη της Θεολογικής Σχολής, γιατί η σπουδή του ποιητικού λόγου «αποτελεί θεμελιώδη προϋπόθεση για την πρόσβαση στη σημαντική του αρρήτου».

Τα κείμενα κατατάσσονται σε τρεις ειδολογικές κατηγορίες: α) Μελέτες που ασχολούνται με τον τρόπο με τον οποίο οι λογοτέχνες πραγματεύονται τα θρησκευτικά θέματα, β) Κείμενα που εξετάζουν λογοτεχνικά έργα από συγκριτική σκοπιά και γ) Κείμενα που έχουν ως θέμα τους τις οπτικές γωνίες από τις οποίες οι λογοτέχνες απεικονίζουν στα έργα τους το πρόσωπο μιας χώρας ή μιας πόλης.

Η θεματολογία είναι πλούσια και όλα τα κείμενα παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον. Η περιδιάβαση της συγγραφέως σε ποικίλα λογοτεχνικά κείμενα, μέσα από την οπτική της κάθε φορά γωνία, είναι συναρπαστική. Για να υποστηρίξει κάθε φορά τη θέση της εξετάζει πολλά κείμενα, διεισδύει στο βαθύτερο νόημά τους, παραπέμπει σε συγγραφείς και λογοτεχνικά έργα, ερμηνεύει ποιήματα, λαμβάνει υπόψη της τα κοινωνικά προβλήματα και τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα. Τελικά τα κείμενα της Κεφαλέα είναι πολύ πειστικά και πρωτότυπα.

Στο πρώτο δοκίμιό της, για παράδειγμα: «Μηνύματα της Αποκάλυψης στη λογοτεχνία του 20ού αιώνα», έχει ως σκοπό να μας δείξει ότι ο όρος «Αποκάλυψη», πέρα από τον θεολογικό του χαρακτήρα, σχετίζεται και με την Ιστορία και ως εκ τούτου συναντάται και σε κείμενα ποικίλου περιεχομένου: ιστορικά, φιλοσοφικά, πολιτικά, λογοτεχνικά κ.ά. Να διευκρινισθεί βέβαια σ’ αυτό το σημείο ότι ο όρος αυτός περιλαμβάνει, όχι μόνο το φανέρωμα μιας υπερβατικής πραγματικότητας, αλλά και κάθε μεγάλο γεγονός που έχει τεράστιες συνέπειες στον άνθρωπο και την ιστορία του. Αποκαλυπτικό χαρακτήρα π.χ. έχουν ο Α’ και ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, καθώς επίσης τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου 2001. Επόμενο λοιπόν είναι η απήχηση που έχουν τέτοια γεγονότα να δημιουργήσει μιαν άτυπη βέβαια κατηγορία λογοτεχνικών έργων, που θα μπορούσαν να ονομαστούν «Αποκαλυπτικά».

Σ’ αυτόν τον αποκαλυπτικό χαρακτήρα ορισμένων σημαντικών ξένων έργων αναφέρεται η συγγραφέας και ως τέτοιο χρονικά πρώτο λογοτέχνημα αναφέρει τη νουβέλα Η καρδιά του σκότους (1902) του Τζόζεφ Κόνραντ που, με βάση τις βιωμένες εμπειρίες του ως πιλότου ατμόπλοιου στο βελγικό Κονγκό, αναπαριστά την ηθική παρακμή περιγράφοντας τη βία, την εκμετάλλευση και την αδικία που επιβάλλουν οι αποικιοκρατικές δυνάμεις στους ιθαγενείς. Αυτή είναι η καρδιά του σκότους που η συγγραφέας παραλληλίζει με την περίφημη ταινία του Φράνσις Φορντ Κόπολα Αποκάλυψη τώρα (1979), η οποία θεωρείται ως η ρεαλιστικότερη αναπαράσταση του πολέμου των Αμερικανών στο Βιετνάμ. Η εν λόγω νουβέλα μπορεί ασφαλώς να θεωρηθεί προφητικό έργο, αφού λίγα χρόνια αργότερα η Ευρώπη θα βυθιστεί στο σκότος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο οποίος με τον τεράστιο «Αποκαλυπτικό» του χαρακτήρα θα αποτελέσει τη βάση για ένα από τα καλύτερα, κατά τη συγγραφέα, ποιήματα του Γ. Μπ. Γέιτς, που έχει φανερά αποκαλυπτικό χαρακτήρα: «Η Δευτέρα Παρουσία», και το οποίο μεταφράζει ο Γιώργος Σεφέρης.

Στη συνέχεια η Κεφαλέα, περνώντας μέσα από άλλα εμβληματικά λογοτεχνικά έργα, όπως είναι Η Έρημη Χώρα του Τ.Σ. Έλιοτ, που αντανακλά την πνευματική και ηθική ξηρασία της εποχής και το όλο ποίημα διακατέχεται από τη φρίκη μιας επίγειας κόλασης, αποκτώντας έτσι «Αποκαλυπτικό» χαρακτήρα, Οι Τέσσερις ιππείς του Πιερ-Ζαν Ζουβ, που με τέσσερα ποιήματά του αναπλάθει τους συμβολισμούς των τεσσάρων ίππων της «Αποκάλυψης» του Ιωάννη, δίνοντας ένα Αποκαλυπτικό όραμα της ανθρώπινης μοίρας, το Αβεσαλώμ, Αβεσαλώμ του Ουίλιαμ Φόκνερ, με το οποίο ο συγγραφέας αναζητά διέξοδο από την ηθική κρίση της εποχής του και τα διαδραματιζόμενα ακολουθούν την ιουδαιοχριστιανική Αποκαλυπτική παράδοση, το κατεξοχήν Αποκαλυπτικό έργο Δωδεκάλογος του Γύφτου (8ος λόγος, Προφητικός) του Παλαμά, το Άξιον Εστί του Ελύτη κ.ά.

Σε ένα από τα επόμενα δοκίμιά της η Κεφαλέα ασχολείται με τη μεγάλη συχνότητα των αναφορών του ποιητή Νάσου Βαγενά σε ιστορίες, μοτίβα ή σύμβολα των βιβλικών κειμένων. Η συχνότητα αυτή δεν συμβιβάζεται με τον εκπεφρασμένο από τον ίδιο αγνωστικισμό του για την ύπαρξη του Θεού. Μολαταύτα, μετά την ανάλυση που επιχειρεί η συγγραφέας του ποιήματός του «Ωδή στη σελήνη», πιστεύει ότι, όταν ο Βαγενάς χαρακτηρίζει «την ποιητική γλώσσα ως γλώσσα μιας θρησκευτικότητας» φαίνεται να λέει ότι «η ποιητική γλώσσα ως γλώσσα μιας υπέρβασης της φυσικής κατάστασης (του διχασμού σημαίνοντος-σημαινομένου), είναι μια γλώσσα του ιερού». Κι ακόμη, η γνωστή θέση του για την «επαναμάγευση του ποιητικού λόγου» θα μπορούσε, κατά τη συγγραφέα, να δηλωθεί με τη λέξη επανιέρωση.

Στο γνωστό και παλαιό ερώτημα αν και κατά πόσον πρέπει να αποδίδονται στη νέα ελληνική τα βιβλικά κείμενα και ιδίως τα ποιητικά, όπως οι Ψαλμοί, η Κεφαλέα δίνει στο δοκίμιό της «Διαβάζοντας τη νέα μεταγραφή των ψαλμών» τεκμηριωμένες απαντήσεις. Επιχειρεί μιαν αναδρομή στο ευαίσθητο αυτό θέμα και συντάσσεται με τις απόψεις των Σεφέρη και Ελύτη που δεν μεταφράζουν, αλλά μεταγράφουν την Αποκάλυψη του Ιωάννη (Ο Σεφέρης και το Άσμα Ασμάτων), εφόσον έκριναν τις μεταφράσεις αισθητικά κατώτερες των εκκλησιαστικών κειμένων και δογματικά επικίνδυνες. Άλλωστε τα κείμενα, ιδίως των Ψαλμών, σχετίζονται άμεσα με τη μελωδία τους. Ωστόσο, θεωρεί ότι για την καλύτερη κατανόησή τους από τους πιστούς είναι απαραίτητη η μεταγραφή τους στη νέα ελληνική. Θεωρεί ακόμη ότι η Θεία Λειτουργία πρέπει να συνεχίσει να τελείται στην ίδια τελετουργική γλώσσα, που άλλωστε οι περισσότεροι σήμερα κατανοούν λόγω της συσσωρευμένης εμπειρίας μας με το συγκεκριμένο κείμενο.

Η περιδιάβαση της συγγραφέως σε ποικίλα λογοτεχνικά κείμενα, μέσα από την οπτική της κάθε φορά γωνία, είναι συναρπαστική.

Στο δοκίμιό της «Γιώργος Σεφέρης, Τζον Φάουλς: Παράλληλοι», που ανήκει στο β’ μέρος, η συγγραφέας ανιχνεύει τα κοινά στοιχεία ανάμεσα στο σπουδαιότερο μυθιστόρημα, καθώς πιστεύει, του Άγγλου πεζογράφου, τον Μάγο, και την ποίηση του Σεφέρη. Ο Φάουλς είχε γνωρίσει τον Σεφέρη, μέσω πιθανόν του Χένρι Μίλερ και του Γιώργου Κατσίμπαλη, στις Σπέτσες, όταν το 1952-53 δίδασκε Αγγλικά στην Αναργύρειο Σχολή. Όπως η παραμονή του Μίλερ στην Ελλάδα τού έδωσε όλο το βιωματικό υλικό για να γράψει τον Κολοσσό του Μαρουσιού, έτσι και η διαμονή του Φάουλς στο ελληνικό νησί τού πρόσφερε το αντίστοιχο βιωματικό υλικό για τον Μάγο. Το έργο αυτό θεωρεί η Κεφαλέα ότι συνδιαλέγεται με τη σεφερική ποίηση και κυρίως με την «Κίχλη», με την οποία παρουσιάζει πολλά κοινά στοιχεία, όπως π.χ. την αντίληψη για τον ρόλο του αισθησιακού τοπίου, την αναφορά στον μύθο της Κίρκης, το δίσημο νόημα του φωτός.

kefalea Τελειώνοντας αυτή την παρουσίαση, θα ήθελα να προσθέσω ότι και τα υπόλοιπα δοκίμια της Κεφαλέα, που δεν χώρεσαν σ’ αυτό το μικρό κείμενο, είναι πρωτότυπα, διαθέτουν τη λάμψη του νέου υλικού, είναι επιστημονικά τεκμηριωμένα, ενδιαφέροντα και ελκυστικά. Το τελευταίο κείμενο ασχολείται με τον φιλέλληνα Γάλλο συγγραφέα Μισέλ Ντεόν (πέθανε το 2016), που κι αυτός έζησε στις Σπέτσες στα 1963-69 κι αγάπησε πολύ την Ελλάδα, τους μεγάλους μας ποιητές (Σολωμό, Καβάφη, Σεφέρη, Ελύτη) και ενδιαφέρθηκε για την οικονομική κρίση που διέρχεται η χώρα μας. Κλείνω με την πολύ επίκαιρη τελευταία φράση του βιβλίου, που μεταφέρει την αισιοδοξία του Γάλλου συγγραφέα: Η Ελλάδα θα βγει από την κρίση «και σαν πρώτα ανδρειωμένη».