Sheila Fitzpatrick: «Οι σύμβουλοι του Στάλιν»
Την τελευταία διετία κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα δέκα βιβλία για τον Ιωσήφ Στάλιν, μεταξύ των οποίων η βιογραφία του από τον ιστορικό Όλεγκ Β. Χλεβνιούκ, ένα σουρεαλιστικό graphic novel του Φαμπιέν Νουρί για τον θάνατο του Στάλιν, δύο-τρία αμιγώς ιστορικά έργα, ακόμα και βιβλίο με ανέκδοτα για τον Στάλιν κυκλοφόρησε.
Η παγκόσμια εκδοτική «έκρηξη» με αφορμή τα 100 χρόνια από τη Σοβιετική Επανάσταση ευνόησε και τα βιβλία γι’ αυτόν που έβαλε ταφόπλακα στην υπόθεση της κοινωνικής επανάστασης και της αταξικής κοινωνίας, την οποία οραματίζονταν οι υπέροχοι φουκαριάρηδες που εφόρμησαν στα Χειμερινά Ανάκτορα των Ρομανόφ το 1917.
Η Αυστραλή πανεπιστημιακή ιστορικός Σίλα Φιτζπάτρικ, 77 ετών, με ειδίκευση στη σοβιετική ιστορία, έγραψε ένα από τα ωραιότερα έργα που διαβάσαμε για τον Στάλιν και την εποχή του. Προϊόν πολυετούς έρευνας σε σοβιετικά αρχεία και μελέτης απομνημονευμάτων πρωταγωνιστών και απογόνων τους, χωρίς τις συνήθεις ιδεολογικές αγκυλώσεις των δυτικών ιστορικών, γραμμένο για να διαβαστεί από ευρύ κοινό, το βιβλίο συναρπάζει.
Η ομάδα που κέρδισε
Ξεκινάει από τον θάνατο του Βλαντίμιρ Ιλίτς Λένιν (Γενάρης 1924), με αναφορές τόσο στην πρώτη επαναστατική περίοδο (1917-1923), όσο και στην προεπαναστατική, εκεί όπου αναδύθηκαν μέσα από τους κοινωνικούς αγώνες, τις φυλακίσεις και τους διωγμούς τα πρωτοπαλίκαρα του Στάλιν. Μετά τον θάνατο του Λένιν, η μάχη για την ανάδειξη της νέας ηγεσίας σε συνδυασμό με την εκδίωξη του Λεβ Τρότσκι θα φέρει στα πράγματα τον Ιωσήφ Στάλιν και, δίπλα του, μια ομάδα αφοσιωμένων συνεργατών· αυτοί αποτελούν τους πρωταγωνιστές της παρούσας μελέτης.
Η συγκρότηση της ομάδας, η εποχή των εκκαθαρίσεων (δίκες του 1936), ο Παγκόσμιος Πόλεμος, η μεταπολεμική Ρωσία, ο ηλικιωμένος Στάλιν, ο θάνατός του, η αποσταλινοποίηση, οι θάνατοι των πρωταγωνιστών τις επόμενες δεκαετίες, αποτελούν τα κεφάλαια του βιβλίου.
Ας τους μνημονεύσουμε: οι Βιατσεσλάφ Μόλοτοφ, Λάζαρ Γκαγκανόβιτς, Αναστάς Μικογιάν, Κλίμεντ Βοροσίλοφ και Αντρέι Αντρέγεφ, που ακολουθούν τον Στάλιν πιστά από την Επανάσταση, οι Αντρέι Ζντάνοφ, Νικίτα Χρουστσόφ, Γκεόργκι Μαλενκόφ και ο διαβόητος αρχηγός των μυστικών υπηρεσιών, Λαβρέντι Μπέρια, που εντάχθηκαν στην ομάδα στα μέσα της δεκαετίας του 1930, ενώ αναφορές γίνονται και στους Σεργκέι Κίροφ, Βαλεριάν Κούιμπισεφ, Σέργκο Ορτζονικίτζε και Μιχαήλ Καλίνιν που… έφυγαν νωρίς.
Είναι οι άνθρωποι της απολύτου εμπιστοσύνης τού, πάντα καχύποπτου, Στάλιν· ορισμένοι εγκατέλειψαν συζύγους και παιδιά, ανέχτηκαν τη διαπόμπευση, τη φυλάκιση και την εκτέλεση συγγενών τους, προκειμένου να είναι δίπλα του. Άνθρωποι σκληροί, ακαταπόνητοι, όχι ιδιαίτερα οξυδερκείς αλλά μεθοδικοί, μοναχικοί λύκοι οι περισσότεροι· αυτοί μαζί με τον Γεωργιανό ηγέτη έχτισαν τη σοβιετική αυτοκρατορία.
Μια ζωή «στα πράγματα»
Πώς τα κατάφερε ο τετραπέρατος Γεωργιανός να υποσκελίσει άλλους, αξιότερους ίσως από αυτόν, να αρπάξει την εξουσία, να τη διαχειριστεί για τρεις δεκαετίες, να αντιμετωπίσει τη διεθνή απομόνωση, τον Παγκόσμιο Πόλεμο, την καταστροφή της οικονομίας και των υποδομών της χώρας του; Πώς αντιμετώπισε τις πιέσεις του Ψυχρού Πολέμου και, τελικά, πώς τη γλίτωσε από συντρόφους και αντιπάλους;
Είχε τη βοήθεια μιας μικρής ομάδας συμβούλων, ικανότατων όπως κι αυτός, έμπειρων στη διαχείριση ανθρώπων, συμβόλων και συναισθημάτων, αδίστακτων όπως κι αυτός. Το παρόν βιβλίο, αν και ξεκίνησε να γράφεται για έναν από αυτούς (Μόλοτοφ), παρουσιάζει τη σφιχτή, αποφασισμένη πολιτική ομάδα του σοβιετικού καθεστώτος που μαζί με τον Στάλιν κυβερνούσε (με λίγο ως πολύ παρόμοια σύνθεση) από τα μέσα της δεκαετίας του 1920 μέχρι το 1957, όταν ένα μέλος της, ο Χρουστσόφ, αναρριχήθηκε στην κορυφή και η ομάδα διέλυσε.
Η συνεχής επικέντρωση στο πλούσιο έργο μιας ομάδας 7-8 ατόμων που διατρέχουν σαν δαίμονες την ιστορία του 20ού αιώνα δίπλα στον κατά τεκμήριο πιο ισχυρό (κι επικίνδυνο) άνθρωπο του κόσμου, σε συνδυασμό με τα γεγονότα που ξεπηδούν κατά τη διάρκεια της θητείας τους κι εξιστορούνται με ρυθμό πυροβόλου όπλου, απαιτεί από τον αναγνώστη μια σχετική αντίληψη του 20ού αιώνα.
Ο αναγνώστης θα διαβάσει για σχετικά κρυφές πτυχές της σοβιετικής ιστορίας, όπως π.χ. η ξαφνική αλλαγή του Στάλιν σε ό,τι αφορά το εβραϊκό ζήτημα στην ΕΣΣΔ (εγκατάλειψη παλαιότερου σχεδίου για παραχώρηση εδαφών στην Κριμαία για τους ανέστιους Εβραίους), τα άσκοπα ξενύχτια της ηγετικής ομάδας στην ντάτσα του Στάλιν, η αυξανόμενη ροπή όλων μετά τον πόλεμο προς τον πλουτισμό και την απόλαυση της πολυτέλειας, το διάστημα της συλλογικής ηγεσίας από το 1953 μέχρι το 1957, κ.ά.
Προσωπικά, περισσότερο από τα κεφάλαια για τις εκκαθαρίσεις, τον πόλεμο, τον θάνατο του Στάλιν και την αποσταλινοποίηση, διάβασα με ενδιαφέρον την εξιστόρηση της μοναχικής πορείας προς το βιολογικό τέλος των επιζησάντων φοβερών γερόντων της σταλινικής περιόδου: Μικογιάν (πέθανε το 1971), Μόλοτοφ (1986), Μαλενκόφ (1988) και Γκαγκανόβιτς (1991).
Προϊόν πολυετούς έρευνας σε σοβιετικά αρχεία και μελέτης απομνημονευμάτων πρωταγωνιστών και απογόνων τους, χωρίς τις συνήθεις ιδεολογικές αγκυλώσεις των δυτικών ιστορικών, γραμμένο για να διαβαστεί από ευρύ κοινό, το βιβλίο συναρπάζει.
Σύντροφοι και ρουφιάνοι, φίλοι και εχθροί
Το εκπληκτικό με το βιβλίο της Αυστραλής ιστορικού είναι ότι το ενδιαφέρον της επικεντρώνεται στο πώς η ομάδα των συμβούλων του Στάλιν λειτουργούσε ως ένας συμπαγής μοχλός, ενώ αποτελούνταν από τόσο διαφορετικές προσωπικότητες. Το πώς αυτή η ομάδα πετύχαινε να επηρεάζει τον Στάλιν –γιατί τον επηρέαζε παρά τις περί του αντιθέτου απόψεις–, γιατί αυτή η ομάδα δεν αντέδρασε στις διώξεις ακόμα και συγγενών των μελών της.
Πολλοί αναγνώστες θα βρουν εξαίρετες κοινωνιολογικές και ψυχολογικές αναλύσεις, ειδικά όταν η συγγραφέας περιγράφει τον τρόπο που το κάθε μέλος της ομάδας αντιδρούσε (ή δεν αντιδρούσε…) στις παραξενιές του Στάλιν, τις επιθέσεις των άλλων μελών, τις φήμες, τα ρουφιανιλίκια, τις παγίδες. Γράφει η Φιτζπάτρικ: «Το όλο θέμα των εσωτερικών αντιζηλιών είναι τόσο μπερδεμένο, ώστε είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς τι συνέβαινε, πέρα από το γεγονός ότι όλοι ελίσσονταν και έλπιζαν να μην πέσει ο πέλεκυς σε αυτούς αλλά σε κάποιον άλλον και στο δίκτυο όσων βρίσκονταν υπό την προστασία του».
Κι αν κάποιοι αναγνώστες ανακαλύψουν στο βιβλίο ανατριχιαστικές ομοιότητες με σημερινές καταστάσεις όσον αφορά την τυφλή πίστη στον ηγέτη, το μίσος για αντιπάλους και συντρόφους, τη βλακεία αλλά και την πανουργία, δεν πρέπει να εκπλαγούν. Γιατί όπως είπε κι ένας Γερμανός φιλόσοφος που –υποτίθεται ότι– ενέπνευσε όλους τους παραπάνω, «Η Ιστορία επαναλαμβάνεται την πρώτη φορά σαν τραγωδία και τη δεύτερη σαν φάρσα». Στην περίπτωση του Στάλιν, του Βοροσίλοφ, του Μόλοτοφ, του Μπέρια και των λοιπών, ήταν μια σκέτη τραγωδία…
Οι σύμβουλοι του Στάλιν
Τα επικίνδυνα χρόνια της σοβιετικής πολιτικής
Sheila Fitzpatrick
μετάφραση: Γιώργος Μπαρουξής
Μεταίχμιο
656 σελ.
ISBN 978-618-03-1101-3
Τιμή €19,90
