Κοραής – Σταντάλ – Σατωμπριάν: «Η Αναγέννηση της Ελλάδας»
Η Τατιάνα Τσαλίκη-Μηλιώνη, ομότιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών, με το βιβλίο της Κοραής, Σταντάλ, Σατωμπριάν – Η Αναγέννηση της Ελλάδας, φέρνει στο φως τρία πολύ σημαντικά κείμενα, των οποίων οι συντάκτες, στις αρχές του 19ου αιώνα, γνωστοποίησαν το ελληνικό ζήτημα και παρακίνησαν τους Ευρωπαίους να πάρουν θέση υπέρ της Ελλάδας.
Ο εκ Χίου Έλληνας Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833), λόγιος της διασποράς, από τους σημαντικότερους του Ελληνικού Διαφωτισμού, είναι ο άνθρωπος που ανάλωσε τη ζωή του για τον «φωτισμό» και την Ελευθερία του Γένους. Σπούδασε ιατρική στη Γαλλία, αλλά οι ιδέες του Διαφωτισμού επηρέασαν τη σκέψη του τόσο ώστε να ασχοληθεί με την ελληνική φιλολογία και τη γλώσσα και, μάλιστα, να διαμορφώσει γλωσσική πρόταση, η οποία είναι γνωστή ως «μέση οδός».
Το «ΥΠΟΜΝΗΜΑ περί της παρούσης καταστάσεως του Πολιτισμού στην Ελλάδα» είναι η πρώτη επίσημη διακήρυξη του Ελληνικού Ζητήματος στην Ευρώπη, διαβάστηκε στην Εταιρεία των Ανθρωποτηρητών, στις 6 Ιανουαρίου 1803, της οποίας σκοπός ήταν η παρατήρηση των κοινωνιών, η σύσταση μιας επιστήμης του ανθρώπου και η συγκρότηση των θεωρητικών θεμελίων ενός νέου τομέα γνώσης της Ανθρωπολογίας. Της Εταιρείας αυτής ο Κοραής υπήρξε τακτικό μέλος.
Το «Υπόμνημα» είναι μια δραματική έκκληση προς τους Ευρωπαίους και τους ευκατάστατους Έλληνες να σπεύσουν υπέρ της Ελλάδας. Ο Κοραής αρχίζει από την εποχή που οι προγονικές αρετές ενός έθνους παρακμάζουν και φθάνει στην εποχή που το έθνος αναμορφώνεται. Κάνει πλατιά ιστορική και κοινωνιολογική αναφορά στην κατάσταση των Ελλήνων, στις δραστηριότητές τους, στη βαρβαρότητα από την οποία προσπαθούν να βγουν, στην επιχειρηματικότητά τους, την εμπορική ευρηματικότητά τους, στις εκδόσεις χρήσιμων ιστορικών βιβλίων, στην έλλειψη επαρκούς παιδείας και στον ρόλο της Εκκλησίας με μεγάλη τόλμη. Η αναφορά του στην Ελλάδα και την Ιστορία της είναι πλατιά, καθώς και η αναφορά του στη Γαλλική Επανάσταση και τελικώς στη Γλώσσα…
Τελειώνει το «Υπόμνημά» του με την προσφώνηση: «Ω, πατρίδα μου, δεν πήρα την πένα παρά για να διακηρύξω πρώτος σε όλη την Ευρώπη την αναγέννησή σου που άρχισε […] Ω, πατρίδα μου, εσύ από μόνη σου και χωρίς ξένη βοήθεια […] άνοιξες τα μάτια στα φώτα, τα αναζήτησες σε κάθε μέρος… Όσον αφορά εμένα […] τρέφω την ελπίδα να σε δω να ξαναπαίρνεις σύντομα τη θέση σου ανάμεσα στα άλλα έθνη». Το κείμενο αυτό, ένα λόγιο κείμενο του 19ου αιώνα, μεταφέρει στην εποχή μας το πνεύμα και τη γοητεία της γλωσσικής του ιδιοτυπίας.
Ο Σταντάλ, ο Ανρί Μπελ (1783-1842), είναι ο συγγραφέας των έργων Το κόκκινο και το μαύρο και Το Μοναστήρι της Πάρμας, ο οποίος γράφει το κείμενό του «Η Αναγέννηση της Ελλάδας» το 1816, μετά το Συνέδριο της Βιέννης και την απόφαση της Ιεράς Συμμαχίας να καταπολεμήσει κάθε κίνημα που θα αναστάτωνε την Ευρώπη. Ο Σταντάλ όμως έθετε το ερώτημα: «Μετά την επανάσταση τι;». Η λέξη Αναγέννηση στον τίτλο του κειμένου του αποκτά κυρίαρχο ιδεολογικό φορτίο και συνδέεται με ποικίλα αδιέξοδα πολιτειακά, θεσμικά, οικονομικά και νοοτροπίας.
Ο Σταντάλ, στο ερώτημα αν μπορεί η Ελλάδα να αναγεννηθεί ως προς τον πολιτισμό, απαντά «ναι», αλλά τον 21ο αιώνα (!), γιατί είναι λάθος να νομίζει κανείς ότι η αναγέννηση θα συμβεί μόλις φύγουν οι Τούρκοι. Η θέση του θα αναπτυχθεί με μακρά αναφορά στην κατάσταση του λαού και στα ελαττώματα του Έλληνα, στη φύση του κλίματος που βοηθάει το «άθλιο πνεύμα της διχόνοιας» που μαστίζει τον λαό και δεν τον αφήνει να βρει πολιτική ισορροπία. Θα επισημάνει την ανάγκη ξένης βοήθειας, κρίνοντας ότι ο πόλεμος για την ελευθερία θα είναι μακρύς, εξαντλητικός και πολυέξοδος. Σχολιάζει εκτενώς την αγγλική ναυτική δράση στη Μεσόγειο, τις σχέσεις της Αγγλίας με την Τουρκία, Επτάνησα, Μάλτα, Γιβραλτάρ. Αν ο Ναπολέων ξεκινώντας για τη Ρωσία έλεγε ότι «πρόκειται για υπόθεση επισιτισμού», η εκστρατεία στην Ελλάδα είναι «πόλεμος για την παιδεία».
Όπως σχολιάζει η καθηγήτρια-μεταφράστρια Τατιάνα Τσαλίκη-Μηλιώνη, «είναι χαρακτηριστική αυτή η σύζευξη της τέχνης, της ονειροπόλησης και του ρεαλισμού», επισημαίνοντας την «κριτική ματιά του (που) παραμένει ενεργός και μέσα στα αισθήματά του» και τον έκδηλο ενθουσιασμό του για τους αγωνιζόμενους Έλληνες, τόσο που «θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για φιλελληνισμό». Ο Σταντάλ παρακολουθούσε κάθε έκδοση που αφορούσε την Ελλάδα και την Επανάσταση και λόγω φιλομάθειας και λόγω ειδικού ενδιαφέροντος. Τα κείμενά του, τέλος, αποδεικνύουν ότι εκτός από σπουδαίος πεζογράφος, είχε και «πολιτική συνείδηση».
Τα δέκα δημοσιευμένα άρθρα του αναφέρονται: το 1ο, στην έκδοση των δημοτικών τραγουδιών από τον Κλοντ Φοριέλ (1824, 1825), όπου διαφαίνεται ο σεβασμός του για τους Έλληνες και την Επανάσταση. Το 2ο αναφέρεται στον αβά Μπαρτελεμί, το 3ο στον πόνο του για τους Έλληνες και «τα ματωμένα χώματά τους», στο 4ο σχολιάζει τα Απομνημονεύματα από την Ελλάδα του Raybaud, έργο το οποίο κινητοποίησε την κοινή γνώμη στη Γαλλία, το 5ο αναφέρεται στον δεύτερο τόμο των δημοτικών τραγουδιών του Φοριέλ, Άσματα ορεσίβιων Ελλήνων, στο 6ο αναφέρεται σε δώδεκα με δεκαπέντε τραγωδίες του Lemercier με θέματα ελληνικά, ανάμεσά τους Οι μάρτυρες του Σουλίου, στο 7ο αναφέρεται στο ιστορικό δοκίμιο για την κατάσταση των Ελλήνων από την τουρκική κατάκτηση, στο 8ο εκφράζει την αποδοκιμασία του για τις σφαγές της Ελλάδας, που σχετίζονται με την πτώση του Μεσολογγίου, στο 9ο μιλάει για τον πίνακα του Géricault που έκανε τους πάντες να τρέχουν στην έκθεση για τους Έλληνες. Τέλος, στο 10ο, στα Απομνημονεύματα του Stanislas de Girardin για την «εκστρατεία μας στον Μοριά και τα συμβάντα που προκάλεσε», καθώς και στο ότι «Οι βιβλιοπώλες δεν προλαβαίνουν να ικανοποιήσουν τις παραγγελίες των Ιστοριών της Αναγέννησης της Ελλάδας του Πουκεβίλ».
Το βιβλίο της Τατιάνας Τσαλίκη-Μηλιώνη, πολύ σημαντικό στην ελληνική βιβλιαγορά, σε άψογη γλώσσα και ύφος μεταφρασμένο, συνιστά φόρο τιμής στους τρεις μεγάλους άνδρες των Γραμμάτων, που πρόβαλλαν το ελληνικό Ζήτημα, ανέσυραν την Ελλάδα από το σκοτάδι και έκαναν την Ελευθερία της διεθνή υπόθεση.
Ο Φρανσουά Ρενέ ντε Σατωμπριάν (1768-1848) υπογράφει το «Υπόμνημα περί της Ελλάδας». Η μεγάλη αυτή προσωπικότητα των γαλλικών Γραμμάτων επισκέφτηκε την Ελλάδα το 1806. Το βιβλίο του Οδοιπορικό από το Παρίσι στην Ιερουσαλήμ εκδόθηκε το 1811, συνέβαλε στη διάδοση της περιηγητικής φιλολογίας και του φιλελληνισμού στην Ευρώπη. Ωστόσο, η πρώτη εντύπωση του Σατωμπριάν ήταν απογοητευτική για την Ελλάδα, τους Έλληνες και την τύχη τους. Αδιαφορούσε για τις αρχαιότητες, τόσο ώστε να χαρακτηριστεί «αδαής, απαίδευτος και ακαλλιέργητος», η στάση του ήταν απαξιωτική για την κατάσταση των Ελλήνων, αλλά και για τη γλώσσα, την οποία χαρακτήρισε ως «μείγμα χυδαίων λέξεων και ξένων συντάξεων που προδίδει βαρβάρους»! Ωστόσο, το οδοιπορικό «Η Αθήνα με την ανατολή του ήλιου», όπως σχολιάζει η συγγραφέας, είναι ένας «πίνακας με απαράμιλλη ομορφιά», με «πινελιές ενός ταλαντούχου ζωγράφου».
Δεκαπέντε χρόνια μετά το Οδοιπορικό, το 1826, ο Σατωμπριάν επανέρχεται με το «Υπόμνημα περί της Ελλάδας», το οποίο είχε εκφωνήσει έναν χρόνο νωρίτερα στη Βουλή, υπερασπιζόμενος την υπόθεση της Ελλάδας. Σχολιάζει το τουρκικό καθεστώς «πάνω σ’ αυτή τη δύστυχη χώρα» με τα «μπουλούκια από μαύρους σκλάβους που μεταφέρονται από τα βάθη της Αφρικής […] για ν’ αποτελειώσουν το έργο των μαύρων ευνούχων του Σεραγιού, στην Αθήνα. Οι πρώτοι έρχονται να ξεθεμελιώσουν με τη δύναμή τους τα ερείπια, τα οποία οι δεύτεροι, λόγω αδυναμίας τους, θα τα άφηναν να υπάρχουν». Όπως βλέπουμε, ο Σατωμπριάν, τηρουμένων των αναλογιών, εκατό χρόνια πριν, μιλάει για την κατάσταση που επικρατεί σήμερα στα ανατολικά σύνορά μας: «ορδές των βαρβάρων καταπνίγουν τον πολιτισμό», «οι χριστιανοί θα αφήσουν ατάραχοι τους Τούρκους να σφαγιάσουν τους χριστιανούς;».
Στόχος του Σατωμπριάν είναι η κινητοποίηση των ισχυρών της Ευρώπης σε έναν πόλεμο «που πρέπει να τελειώσει». Τις «εγγυήσεις», οι οποίες προέρχονται από τα προσυμφωνημένα στο Συνέδριο της Βιέννης υπέρ της Τουρκίας, θα τις καταρρίψει όλες και θα τις χαρακτηρίσει «αυθάδεια». Προκαλεί και προτρέπει: «Ας επιτραπεί, τουλάχιστον εδώ, να απαιτήσουμε για χάρη των θυμάτων του μουσουλμανικού δεσποτισμού, την ελευθερία που θεωρούμε ότι δικαιωματικά απαιτούμε για τους υπηκόους της Αυτής Καθολικής Μεγαλειότητος». Οι Έλληνες είναι χριστιανοί και ως εκ τούτου δεν είναι νόμιμοι υπήκοοι της Τουρκίας. Η Γαλλία θα σεβαστεί τον παλιό της σύμμαχο, την Τουρκία, αλλά θα αρνηθεί να διοικούνται εντός της Ευρώπης λαοί «με τον κώδικα της Ασίας» και αναλυτικά θα αναφερθεί σε όλες τις παραβιάσεις: εθνικό δίκαιο, νομική προστασία των ταξιδιωτών στα εδάφη της Αυτοκρατορίας, εμπορικές συμφωνίες, φορολογία, δίκαιο του πολέμου, θάνατο και σκλαβιά από κατάκτηση. Βλέπει την Ελλάδα, παρά τη μικρή της έκταση, ως «αντίβαρο χρήσιμο στη ζυγαριά των εθνών» στα ανατολικά της Ευρώπης. Επικαλείται το ομόθρησκον των Ελλήνων και Ευρωπαίων, τα συνταγματικά δικαιώματα όλων των πολιτών, την ορθή ιδέα για το εθνικό πνεύμα και τα δικαιώματα των πολιτών. Και με μια φιλότιμη αποστροφή τελειώνει: «Οποία τιμή για την Παλινόρθωση να συνδέσει την εποχή της απελευθέρωσης της πατρίδας με εκείνη της πατρίδας τόσο επιφανών ανδρών». «Ας διπλασιάσουμε τον ζήλο για την ευτυχία των Ελλήνων, ας διαμαρτυρηθούμε υπέρ αυτών… Ας αγωνιστούμε υπέρ αυτών… Η υπόθεση των Ελλήνων έγινε υπόθεση του λαού».
Τέλος, το βιβλίο ολοκληρώνεται με το Επίμετρο, στο οποίο ο Κοραής, ένας λόγιος του 19ου αιώνα, ερμηνεύει τις λέξεις, τις καθαρίζει από τη «βαρβαροτουρκική», δίνει το παράδειγμα από τον αρχαίο ποιητή –τι θα έλεγε ο Ηρόδοτος, ο Πλάτων και ο Ξενοφών– αναζητεί στα ελληνικά τη λέξη που θα αποδώσει τη γαλλική Civilization –κάτι που δεν έχουμε στην Ελλάδα ακόμη ούτε στο γράμμα ούτε στον νόμο– θυμάται την «ημέρωσιν» που έλεγε ο Στράβων και καταλήγει: «Δεν με φαίνεται άτοπον να βαπτίσωμεν την Civilization πολιτισμόν».
Το βιβλίο της Τατιάνας Τσαλίκη-Μηλιώνη, πολύ σημαντικό στην ελληνική βιβλιαγορά, σε άψογη γλώσσα και ύφος μεταφρασμένο, συνιστά φόρο τιμής στους τρεις μεγάλους άνδρες των Γραμμάτων, που πρόβαλλαν το ελληνικό Ζήτημα, ανέσυραν την Ελλάδα από το σκοτάδι και έκαναν την Ελευθερία της διεθνή υπόθεση.
Η Αναγέννηση της Ελλάδας
Κοραής, Σταντάλ, Σατωμπριάν
Μετάφραση – Επιμέλεια: Τατιάνα Τσαλίκη-Μηλιώνη
Νήσος
160 σελ.
ISBN 978-960-589-071-1
Τιμή €10,00
