Μάρθα Βασιλειάδη: «Ο Κ.Π. Καβάφης και η λογοτεχνία της Παρακμής»
Η επιθυμία του Γιάννη Σαρεγιάννη να μελετήσει τις «ξένες επιδράσεις» στο έργο του Κ.Π. Καβάφη έμεινε ανεκπλήρωτη και μέχρι πρόσφατα καλά φυλαγμένη στα χαρτιά του στο Μουσείο Μπενάκη. Τα όσα ξέραμε ήταν λίγα, τα όσα προέκυψαν από την ώθηση που έδωσε στις καβαφικές σπουδές ο Γ.Π. Σαββίδης μέχρι σήμερα είναι πάρα πολλά. Στα ποιήματα του corpus έχουν προστεθεί τα ανέκδοτα, τα αποκηρυγμένα, τα ατελή αλλά και τα λογοτεχνικά, δημοσιογραφικά, φιλολογικού ή ιστορικού ενδιαφέροντος πεζά. Από τα κείμενα αυτά, της «παραπεταμένης» νεότητας του ποιητή, προκύπτει ένας άλλος Καβάφης, ο οποίος παρακολουθεί την αγγλική και γαλλική λογοτεχνία, τη διεθνή κίνηση των ιδεών, αλλά και όσα συμβαίνουν στην Ελλάδα, πράγμα που δείχνει πως αν δεν τον είχε κερδίσει η ποίηση θα ήταν ένας μεγάλος διανοούμενος. Η περίοδος που οριοθετεί η Diana Haas από το 1882-1905 έχει εξεταστεί σε βάθος· απομένει η υπόλοιπη, πράγμα που ανέλαβε η Μάρθα Βασιλειάδη στο παρόν έργο, Ο Κ.Π. Καβάφης και η λογοτεχνία της Παρακμής, συνεξετάζοντάς τον με τους «ελάσσονες ποιητές της Παρακμής».
Στα θέματα αυτής της κατηγορίας συμπεριλαμβάνονται οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες πριν από την πτώση τους, ο Ιουλιανός ο Παραβάτης ανάμεσα στον χριστιανισμό και την ειδωλολατρία, ο θάνατος των θεών, οι βάρβαροι, όπως τους φαντάζονται οι «πολιτισμένοι», θέματα γενικώς της ποίησης του Καβάφη.
Η Μάρθα Βασιλειάδη είναι καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης και το έργο της για τον Καβάφη είναι η διδακτορική της διατριβή, η οποία βγαίνει στο φως δεκατέσσερα χρόνια μετά. Η διατριβή εκπονήθηκε στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης και μεταφράστηκε στα ελληνικά από την Τιτίκα Καραβία.
Περιλαμβάνει έξι κεφάλαια και ξεπερνάει τις 300 σελίδες. Στην έρευνά της αναζητεί τα λογοτεχνικά κείμενα του 19ου αιώνα, τα οποία συγγενεύουν με τα ποιήματα του Καβάφη, και βλέπει τον ποιητή από μια σκοπιά ευρύτερη της ελληνικής, εντοπίζει στο έργο του τις ευρωπαϊκές επιδράσεις, παραβάλλει θέματα, σχήματα λόγου και μορφές, παρατηρεί ομοιότητες και διαφορές, διαπιστώνει την απόσταση του Καβάφη από τις μόδες, αναζητεί τα κίνητρα στο βάθος της ποίησης της Παρακμής, σχολιάζει την εμφάνιση της μοιραίας γυναίκας (Λάμια, Σφίγγα, Σαλώμη) που μόνο στον νεανικό Καβάφη απαντάται, σχολιάζει του Νέρωνα την «ευρωστία της σαρκός», και όχι τις δολοφονικές δραστηριότητες ή τις καλλιτεχνικές του φιλοδοξίες, του Ιουλιανού την αντιφατική και διχασμένη προσωπικότητα. Ενδιαφέρουσες είναι οι σελίδες που αφορούν τον θάνατο των θεών, την αναθεώρηση της αναμονής των βαρβάρων και τον Επιτάφιο για φανταστικά πρόσωπα. Τέλος, όπως επισημαίνεται στον εμπεριστατωμένο Πρόλογο που υπογράφει η σπουδαία ελληνίστρια Renata Lavagnini, ο Καβάφης «χωρίς να κόβει το νήμα που επιφανειακά τουλάχιστον τον δένει με τη λογοτεχνία της Παρακμής, παίρνει ουσιαστικά άλλους δρόμους που τον έκαναν να γίνει ένας μοντέρνος σύγχρονός μας ποιητής».
Η Βασιλειάδη στην εκτεταμένη Εισαγωγή της θα κάνει τις απαραίτητες διευκρινίσεις πάνω στους όρους «Αισθητισμός», όπως αναπτύχθηκε στη Βρετανία, με έμφαση στη φορμαλιστική επιδίωξη, και «Παρακμή» (Decadence), που άκμασε στη Γαλλία και αναπαριστά την ατμόσφαιρα της αποσύνθεσης. Θα αναρωτηθεί πάνω στο πώς διαμορφώνεται «η παθογενής σχέση με την έννοια του νοσηρού και της αντίληψης του Ωραίου και πώς μέσα από την έξαρση του θετικισμού γεννάται μια νέα ιστορική συνείδηση που διαρκώς επανατοποθετείται έναντι της αρχαιότητας, αποικοδομώντας το παρόν και το μέλλον της».
Ορισμένες διευκρινίσεις είναι απαραίτητες. Αρχικά, η Παρακμή ως λογοτεχνική τάση τοποθετείται στα μέσα του 19ου αιώνα με τον Μποντλέρ επικεφαλής –Τα άνθη του κακού– και τη μελέτη του Θεόφιλου Γκοτιέ, που υπερασπίστηκε και τον ποιητή και ολόκληρη τη γενιά ως «απόλυτη ωριμότητα», «υπέρτατο πολιτισμό» και «αποκορύφωμα των πραγμάτων». Ως παρακμιακό ορίζεται ένα έργο που κινείται ανάμεσα στον ακραίο παρνασσισμό και τον ακραίο συμβολισμό –τα δύο ρεύματα επικαλύπτονται– και «αδυνατεί να αναγνωριστεί ως κάτι άλλο». Το παρακμιακό δανείζεται υλικό από όλες τις επιστήμες και τις τέχνες καταργώντας τα μεταξύ τους όρια. Στα χαρακτηριστικά του είδους ανήκει η απώλεια της ενότητας, η εμμονή στο παράδοξο, το μη κανονικό, η ανατροπή των ρομαντικών αξιών. Η Παρακμή είναι η «θεσμική νόσος της συνείδησης», η τερατογονία, τα ναρκισσιστικά τέρατα ενδοσκόπησης και τα τέρατα ακρότητας, η εσωστρέφεια, η ενδοσκόπηση, ο ατομικισμός, η διαστροφή. Αλλά η Παρακμή παρουσιάζει και παρέκκλιση στους εκφραστικούς τρόπους, σηματοδοτεί το τέλος του λυρισμού και εισάγει τα στοιχεία της νεωτερικότητας. Όπως έλεγε ο Βαλερί, μεταξύ άλλων, ήθελε να «βερλενίζει», να ξεχνά τη ρίμα, τον ρυθμό, τη γραμματική, να βρυχάται, όποτε έχει όρεξη, και να αφήνει τις αισθήσεις του να κραυγάζουν. Να είναι παρακμιακός. Ο τίτλος του παρακμιακού, πρωτίστως, έχει δοθεί στον Βερλέν και στη συνέχεια στον Μαλαρμέ.
Η συλλογική φαντασίωση της φθοράς, γράφει η συγγραφέας, οδηγεί τους διανοητές στη ρωμαϊκή παρακμή, στη μελέτη της λατινικής φιλολογίας και στη φαντασμαγορία του τέλους. Σε επιστημονικές μελέτες του 19ου αι., η Παρακμή αποκτά θετικές συνδηλώσεις.
Ο Καβάφης δεν είναι ποιητής της Παρακμής. Οι μοιραίες ηρωίδες του δεν είναι αιμοχαρείς, οι αυτοκράτορες δεν συνιστούν παραδείγματα τερατώδους λαγνείας, ο Ιουλιανός δεν πεθαίνει νικημένος, ο θάνατος των θεών δεν ξυπνά μια αόριστη νοσταλγία, οι βάρβαροι είναι η εκλέπτυνση μιας εξαντλημένης κοινωνίας σε αναμονή.
Στην Ελλάδα, ο όρος Παρακμή μπαίνει με τον Άγγελο Βλάχο, με αφορμή τη μετάφραση της νατουραλιστικής Νανάς του Ζολά. Όμως, με πρόσχημα το περιεχόμενο του έργου, ο όρος παρανοείται, αν και πολλοί νατουραλιστές ήταν και παρακμιακοί, και το θέμα μετατοπίζεται σε ηθικοδιδακτική διδασκαλία. Έτσι, η Παρακμή δεν θα βρει έδαφος στην Ελλάδα όπου «τα πάντα ήταν ασβεστοχρισμένα και χθεσινά», όπως έγραφε ο Ροΐδης. Η ιστορική συγκυρία δεν ευνοεί την ανάπτυξή της, παρά τα κάποια δημοσιεύματα του Επισκοπόπουλου και του Ροδοκανάκη.
Και φτάνουμε στην ποίηση του Καβάφη, μια ποίηση ανένταχτη, κρυπτική, που δεν υποτάσσεται σε μανιφέστα και σχολές και δεν αποκαλύπτει τους προγόνους της. Παρά τους ποικίλους χαρακτηρισμούς που του έχουν αποδοθεί, ο ποιητής παραμένει «ελληνικός» και «οικουμενικός» και «διεισδύοντας σε μια βαθύτερη μνήμη χτίζει μια εντελώς προσωπική ποιητική μέθοδο». Πάνω σ’ αυτό, όμως, η Βασιλειάδη θέτει ερώτημα: είναι όντως μια προσωπική μέθοδος; Ο Σεφέρης από το 1947 αλλά και άλλοι πριν από αυτόν είχαν επιχειρήσει «να περιγράψουν τον ιδιότυπο μηχανισμό της ιστορικής προοπτικής στον Καβάφη, απαλείφοντας πιθανές συγγένειες και παθολογίες με την αρχαιοπρέπεια των παρνασσιστών».
Συγκεκριμένα: η χρήση της ιστορίας δεν σχετίζεται με την αρχαιολατρία των παρνασσιστών ούτε με τη μυθική μέθοδο του Έλιοτ, αλλά κατατάσσεται σε μια πρωτοπορία κατεξοχήν «ελληνική» με προσκόλληση σε ιστορικά θέματα. Η αγωνία της κριτικής να ταυτοποιήσει την καβαφική μεθοδολογία παραμένει σε εκκρεμότητα, ενώ η βιβλιογραφία διογκώνεται. Τέλος, χωρίς απόλυτη σιγουριά, στη θεματολογία και στην ποιητική της Παρακμής «μπορούμε να αναγνωρίσουμε κάτι από το πνεύμα της εποχής του Καβάφη». Πέραν της επίδρασης του Gibbon και του Ruskin, πέραν της σχέσης του Καβάφη με τον Αισθητισμό, πρέπει να μελετηθεί και «η τάση αναζήτησης νέων δρόμων έκφρασης και έμπνευσης» που παραμένει «ερμητικά κλειστή και απροσπέλαστη, σε σπάνιες εκδόσεις και ξεχασμένους στίχους».
Ωστόσο, η παρούσα μελέτη δεν φιλοδοξεί να παρουσιάσει τον Καβάφη ως «παρακμιακό δανδή», αλλά να ανακαλύψει πίσω από τις ιστορικές ή ψευδοϊστορικές μορφές, τον άνθρωπο που «προχωρούσε πάντα κρυμμένος πίσω από ένα προσωπείο».
Λίγο πιο συγκεκριμένα, στη μελέτη θα βρούμε τις Μοιραίες γυναίκες (Λάμια, Σφίγγα και Σαλώμη) χωρίς τον μισογυνισμό των παρακμιακών, με ενδιαφέρουσες μυθολογικές προεκτάσεις, παραλλαγές και σχόλια. Σκέφτομαι τα ονόματα των Γυναικών και δεν «συσχετίζω κουτά» με τα ονόματα των γυναικών στο μυθιστόρημα του Σεφέρη Έξι νύχτες στην Ακρόπολη (η Σφίγγα, η Λάλα, η Σαλώμη).
Όσον αφορά τους Ρωμαίους αυτοκράτορες, η παραφροσύνη του Νέρωνα είναι «καλλιτεχνική», οι φαυλότητες του Ηλιογάβαλου «αισθητική εκκεντρικότητα», ο υπερσεξουαλισμός της Μεσσαλίνας «σύμπτωμα σωματικής κατάχρησης και όχι ανηθικότητας».
Για τον μύθο του Ιουλιανού και τις μεταμορφώσεις του, την έμπνευση, τον λόγο, την παράφραση, την ειδωλολατρία και τον χριστιανισμό και άλλα πολλά η συγγραφέας θα χρειαστεί πάνω από πενήντα σελίδες με κείμενα ποιητικά, σημειώσεις, σχόλια και ερμηνεία. Το ίδιο φυσικά συμβαίνει και με όλα τα θέματα της μελέτης.
Τέλος, με μια αφήγηση γοητευτική, γλώσσα επιλεγμένη, πληροφορίες για το κάθε ποίημα και τις ποικίλες εκδοχές του πλούσιες, θα καταλήξει: Ο Καβάφης δεν είναι ποιητής της Παρακμής. Οι μοιραίες ηρωίδες του δεν είναι αιμοχαρείς, οι αυτοκράτορες δεν συνιστούν παραδείγματα τερατώδους λαγνείας, ο Ιουλιανός δεν πεθαίνει νικημένος, ο θάνατος των θεών δεν ξυπνά μια αόριστη νοσταλγία, οι βάρβαροι είναι η εκλέπτυνση μιας εξαντλημένης κοινωνίας σε αναμονή. Η προοπτική του θανάτου είναι το απώτερο νόημα του μύθου της Παρακμής. Ο Καβάφης προόριζε το έργο του για τις μελλοντικές γενιές και πίστευε στην πρόοδο.
Ο Κ.Π. Καβάφης και η λογοτεχνία της Παρακμής
Μορφές, θέματα, μοτίβα
Μάρθα Βασιλειάδη
μετάφραση: Τιτίκα Καραβία
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
307 σελ.
ISBN 978-960-01-1926-8
Τιμή €17,00
