Κονσταντίν Λεόντιεφ – Βλαντίμιρ Σολοβιόφ: «Το Βυζάντιο στη Ρωσία»
Ο τίτλος και μόνο αυτού του τόμου, Το Βυζάντιο στη Ρωσία – Δοκίμια Ιστορίας και Φιλοσοφίας, ακόμη και για τους ανυποψίαστους αναγνώστες λέει πολλά. Και πράγματι είναι τόσο πολλά αυτά που θέλει να πει, ώστε είναι αδύνατον να εξαντληθούν σε έναν τόμο. Ακόμα κι αν αυτός περιλαμβάνει το πιο γνωστό και σημαντικό κείμενο του Κ. Λεόντιεφ «Ο βυζαντινισμός και οι Σλάβοι» και το όχι και τόσο γνωστό, ως κείμενο, του Βλ. Σολοβιόφ «Ο βυζαντινισμός και η Ρωσία». Από τη μια έχουμε το καλύτερο κείμενο που θεωρείται πως έγραψε ο Λεόντιεφ και από την άλλη έχουμε τον κάπως πιο γνωστό στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό Σολοβιόφ, του οποίου οι θέσεις σχετικά με τον χριστιανισμό και την Ορθοδοξία είναι γνωστές από τα υπόλοιπα μεταφρασμένα έργα του. Σαφώς, λοιπόν, διαβάζοντας αυτά τα δύο κείμενα του τόμου, πρέπει αφενός να είμαστε πολύ πιο υποψιασμένοι και διαβασμένοι σχετικά με τα διαμειβόμενα σε αυτά (ιστορικό περιβάλλον, θεολογικό υπόβαθρο κ.λπ.) και αφετέρου να έχουμε την ικανότητα να δούμε κάτω από το κείμενο τι ακριβώς υποφώσκει.
Αν, δε, ξεκινήσουμε να διαβάζουμε αυτόν τον τόμο υποψιασμένοι κάπως, τότε θα μπορέσει να αποτελέσει ένα εξαιρετικό έναυσμα για μια περαιτέρω μελέτη και έρευνα σχετικά με το τεράστιο κεφάλαιο, που αφορά και εμάς εδώ στην Ελλάδα πολύ έντονα, ιδίως τα τελευταία χρόνια, των ελληνορωσικών σχέσεων με υπόβαθρο την Ορθοδοξία και αρχή το μακρινό –και συνάμα τόσο κοντινό μας– Βυζάντιο. Διότι οι Λεόντιεφ και Σολοβιόφ μπορούν εδώ να εκληφθούν ως οι εκπρόσωποι των δύο διαφορετικών ρευμάτων που κυριαρχούσαν από τότε στην τσαρική Ρωσία, των σλαβόφιλων και των δυτικόφιλων, που περιστοιχίζονται από σωρεία προσωπικοτήτων, πάρα πολύ γνωστών ακόμα και σε μας σήμερα, λογοτεχνών, θεολόγων και φιλοσόφων, που στήριξαν σθεναρά τη μια ή την άλλη ιδέα και μόχθησαν για την επικράτησή της. Κι ενώ έχει κυλήσει πολύ νερό στα αυλάκι από τότε, τα πράγματα μέχρι και σήμερα για τον θρησκευόμενο ρώσικο λαό και την επίσημη ρώσικη Εκκλησία δεν διαφέρουν και πάρα πολύ.
Μέσα στα δύο αυτά κείμενα τίθενται θέματα που απασχόλησαν αυτές τις δύο παρατάξεις, όπως η Ρωσία ως τρίτη Ρώμη, παίρνοντας τα σκήπτρα μετά την πτώση της Πόλης, το βαθύτερο νόημα μιας Ορθοδοξίας, όπως παραδόθηκε από το Βυζάντιο, σωστά ή λανθασμένα, ανάλογα με το πώς το έβλεπε και το ερμήνευε η κάθε πλευρά, ο ρόλος του Πατριαρχείου της Πόλης, παλαιότερα επί Βυζαντίου αλλά και συγχρονικά την εποχή που τα έγραφαν. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο Λεόντιεφ έγραψε το κείμενό του το 1875 και ο Σολοβιόφ το 1896. Ακόμα κι αν το κείμενο του Λεόντιεφ υπακούει σε μια κάπως πιο ενδελεχή μελέτη της επίδρασης του βυζαντινισμού στη Ρωσία –είναι και το σαφώς μεγαλύτερο των δύο–, το κείμενο του Σολοβιόφ είναι πιο μεστό σε νοήματα σχετικά με την ουσία της επίδρασης αυτού του βυζαντινισμού στη Ρωσία. Κι αν το κείμενο του Σολοβιόφ παραμένει πιστό στις αρχές του ως προς την επίδραση του βυζαντινισμού στη Ρωσία, το κείμενο του Λεόντιεφ κάπου ξεφεύγει, ύστερα από μακροσκελείς αναφορές σε πολιτιστικά, πολιτικά και πολλές φορές εθνολογικά και εθνογραφικά δεδομένα. Κάτι σαν πρώιμη ανθρωπολογία. Αυτό ακριβώς το στοιχείο είναι που μπορεί να βάλει σε υποψίες τον αναγνώστη σχετικά με τον σκοπό συγγραφής του εκείνη την εποχή.
«Διότι οι Λεόντιεφ και Σολοβιόφ μπορούν εδώ να εκληφθούν ως οι εκπρόσωποι των δύο διαφορετικών ρευμάτων που κυριαρχούσαν από τότε στην τσαρική Ρωσία, των σλαβόφιλων και των δυτικόφιλων, που περιστοιχίζονται από σωρεία προσωπικοτήτων, πάρα πολύ γνωστών ακόμα και σε μας σήμερα, λογοτεχνών, θεολόγων και φιλοσόφων, που στήριξαν σθεναρά τη μια ή την άλλη ιδέα και μόχθησαν για την επικράτησή της.»
Ενώ ο Σολοβιόφ κλίνει προς τη Δύση και τον καθολικισμό, ο Λεόντιεφ εμφανίζεται υπέρμαχος μιας Ανατολής και καταφανώς αντίθετος απέναντι σε οτιδήποτε δημοκρατικό, προοδευτικό και φιλελεύθερο. Σε σημείο, μάλιστα, που οι αφορισμοί του σήμερα να προξενούν ιδιαίτερη εντύπωση έως και αποστροφή. Στην ουσία: ακόμα κι αν έχουμε την καλύτερη θέληση να δούμε το κείμενο του Λεόντιεφ «Ο βυζαντινισμός και οι Σλάβοι» ως ένα κείμενο θεολογικού χαρακτήρα, δεν θα τα καταφέρουμε. Ο συγγραφέας, ως διπλωμάτης, κάνει καθαρή πολιτική με έναυσμα την Ορθοδοξία, όπως το Βυζάντιο την προήγαγε, με σκοπό –και παρά τις δυσκολίες που ο ίδιος αναφέρει– την αφύπνιση και ενοποίηση όλων των Σλάβων υπό τη σκέπη της Ρωσίας και τού εκεί Πατριαρχείου. Άλλωστε είναι πασίγνωστες οι θέσεις του, από διάφορα άλλα άρθρα του, σχετικά με τον πανσλαβισμό, μία λέξη που πολύ εύστοχα αποφεύγει ακόμα και να αναφέρει στον παρόν κείμενο.
Το κείμενο του Σολοβιόφ «Ο βυζαντινισμός και η Ρωσία» νομίζω πως πρέπει να το δούμε από μια κάπως διαφορετική ματιά. Ενώ πρόθεσή του δεν είναι να κάνει πολιτική και μάλιστα σλαβόφιλη, αναφερόμενος σε οικουμενικό χριστιανισμό, κατακρίνοντας τον βυζαντινισμό που έχει επιδείξει με κάπως ιδιόμορφο προσωπείο η Ρωσία, κατακρίνοντας και το ίδιο το Βυζάντιο που «απέφυγε την ιδέα της τελείωσης», υπερτιμώντας τον Μεγάλο Πέτρο και τις πράξεις του, με δυο κουβέντες μένοντας πιστός στις θέσεις του όπως εκφράστηκαν μέσω της «χριστιανικής φιλοσοφίας», της οποίας θεωρείται και ιδρυτής, καταλήγει στον ίδιο παρονομαστή. Αν το απομονώσουμε, θα δούμε μια καθαρή φιλοσοφική ματιά χριστιανικού περιεχομένου από έναν Ρώσο της εποχής, με θέσεις που μπορούν να αξιολογηθούν με θετικό πρόσημο ακόμα και σήμερα. Αν το τοποθετήσουμε δίπλα στο κείμενο του Λεόντιεφ θα αναγκαστούμε να το δούμε και από πολιτική σκοπιά, ως αντίπαλον δέος αυτού. Και γι’ αυτό ευθύνεται η δυναμική της ιδέας του πανσλαβισμού, όπως επικράτησε στην τότε Ρωσία, ψήγματα της οποίας μπορούμε να συναντήσουμε ακόμα και στις μέρες μας.
Τέλος, θα πρέπει να σημειώσουμε την εξαιρετική μετάφραση του κ. Ολέγ Τσυμπένκο με την κατατοπιστική εισαγωγή του στον παρόντα τόμο.
Το Βυζάντιο στη Ρωσία
Δοκίμια Ιστορίας και Φιλοσοφίας
Κονσταντίν Λεόντιεφ, Βλαντίμιρ Σολοβιόφ
μετάφραση: Ολέγ Τσυμπένκο
Εκδόσεις Καστανιώτη
312 σελ.
ISBN 978-960-03-6339-5
Τιμή €14,84
