Σε μια καταβύθιση στο λανθάνον και άφατο, στην τεχνική εξύφανσης και στην άσκηση πρόσληψης του υφέρποντος μυούνται οι αναγνώστες του τελευταίου μυθιστορήματος του Αλέξη Σταμάτη, τα Μελίσσια. Ένα βιβλίο πολλών αναγνώσεων, καθώς περιγράφονται τα στιγμιότυπα μιας οικογενειακής συνάθροισης που αποτελούν την αφορμή για επισημάνσεις γύρω από τα στάδια ωρίμανσης της λογοτεχνίας, ενώ παράλληλα ανιχνεύονται προβληματισμοί γύρω από τα θεμελιώδη ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης. Για αυτές τις δίχως τέλος συνάψεις και τους αρμούς του μύθου του βιβλίου, για αυτό το ταξίδι στα υπαρκτά και στα γραπτά, αξίζει να διαβάσει κανείς με προσοχή τα Μελίσσια, που αποτελεί μια θελκτική, εμβριθή «χαοτική ευταξία» στο σύμπαν της λογοτεχνίας, των «περί» και των «έξω» της λογοτεχνικής και της ρεαλιστικής ζωής.

Τα ίδια τα λόγια του συγγραφέα είναι δηλωτικά των προθέσεών του, αλλά και του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνεται την έννοια της αφήγησης και της συγγραφής: «Εκείνο που με απασχολεί συγγραφικά είναι καταστάσεις "ανυψωμένου ρεαλισμού" που έχουν να κάνουν ακριβώς με αυτό που περιέγραψα: με έναν διαφορετικό τρόπο όρασης, σύλληψης και εντέλει επεξεργασίας της πραγματικότητας». Χώρος αυτού του «ανυψωμένου ρεαλισμού» είναι ένα μεγάλο αρχοντικό στα Μελίσσια, όπου βρίσκεται κατάκοιτη η πρωταγωνίστρια, Αγάπη, μια εμβληματική παρουσία στο σινάφι των συγγραφέων, μαζί με έναν μυστηριώδη άντρα, ο οποίος τη βοηθά να διεκπεραιώσει ανάγκες της καθημερινότητάς της και επιμελείται την αυτοβιογραφία της. Με σκοπό τη σχεδίαση του grande finale της ζωής της, που η ηρωίδα έχει τόσο αριστοτεχνικά επιμεληθεί, την επισκέπτονται πολύ στενά μέλη της οικογένειάς της: η κόρη με τον σύζυγό της, ο γιος της αλλά και ένα άλλο μυστηριώδες πρόσωπο, που ξεκλειδώνει τις μυστηριώδεις πτυχές της ιστορίας. Μέσα σε ένα ψευδοασφυκτικό κλίμα του ενός δωματίου, ανιχνεύονται οι σχέσεις αίματος, σκιαγραφούνται προσωπικότητες γνώριμες στον αναγνώστη ως πλευρές της προβληματικής ελληνικής φυσιογνωμίας και νοοτροπίας. Διαδραματίζεται έτσι ένα οικογενειακό δράμα που περιέχει τα πάντα – ιδιοτέλεια, αγάπη, φροντίδα, ζήλια, διαστρεβλωτική και πολυεστιακή μνήμη. Οι ήρωες, χαρακτήρες «ποικίλης ύλης» και υφής, θυμούνται το παρελθόν με διαφορετικό τρόπο ο καθένας τους, εκφράζουν τα συναισθήματα, την οργή και τις απόψεις τους μέσα από μια υποκειμενική σκοπιά.

Με τον τρόπο αυτό, η αφήγηση χαρακτηρίζεται ρέουσα και πολυδιάστατη, διάστικτη από φιλοσοφικά ερωτήματα αλλά και σημαίνουσα, με την αρμονική σύζευξη της ζωντάνιας του λόγου και της βαρύτητας των εννοουμένων κάτω από τον λόγο.

Στην ενάργεια των σκηνών, αλλά και στη ζωντάνια, αληθοφάνεια των προσώπων, πρωταγωνιστικό ρόλο παίζει η δραματική περιγραφή των προσώπων, που κυρίως ψυχογραφούνται μέσα από τα λόγια, τις σκέψεις τους και τις εξωτερικές αντιδράσεις τους, που προβάλλονται τόσο με την τεχνική του διαλόγου όσο και με την τεχνική του εσωτερικού μονολόγου. Με τον τρόπο αυτό, η αφήγηση χαρακτηρίζεται ρέουσα και πολυδιάστατη, διάστικτη από φιλοσοφικά ερωτήματα αλλά και σημαίνουσα, με την αρμονική σύζευξη της ζωντάνιας του λόγου και της βαρύτητας των εννοουμένων κάτω από τον λόγο. Και αυτή η δραματική παρουσίαση των ηρώων, σε συνδυασμό με τον –σε πρώτο επίπεδο– κλειστό χώρο και την εναλλαγή σκηνών, συνθέτουν ένα από τα κύρια γνωρίσματα του βιβλίου του Αλέξη Σταμάτη, τη θεατρικότητα, γνώρισμα που το καθιστά αφενός μεν ευπρόσληπτο ως προς τα αφηγηματικά μέσα που αξιοποιούνται, αφετέρου δε πολυσήμαντο ως προς την αποκρυπτογράφηση των μηνυμάτων του.

Σε πρώτο επίπεδο, στα Μελίσσια αποκαλύπτεται η ωμή και αδύναμη όψη του ανθρώπου μπροστά στις εύθραυστες ισορροπίες της οικογένειας, μπροστά στη διάψευση των προσωπικών προσδοκιών, μπροστά στην προοπτική του θανάτου, αλλά και στην οδυνηρή πραγματικότητα της μοναξιάς. Μέσα στον μικρόκοσμο της οικογένειας και στους τέσσερις τοίχους ενός δωματίου εκτυλίσσονται οικογενειακές στιγμές που προκαλούν εκρήξεις και διενέξεις, αλλά και περιδιαβάσεις του νου μέσα στον χρόνο και τον χώρο. Τελικά, αυτό το στενό, περιορισμένο πλαίσιο εξύφανσης του μύθου καθίσταται προοδευτικά μια ευρύτερη περιοχή μνήμης, που καταλύει τις παραδοσιακές συμβάσεις και τα όρια του παρόντος-παρελθόντος. Και, κατ' αυτήν την έννοια, υποθάλπει ανατροπές, κρύβει απροσδόκητες εξελίξεις. Εντέλει, πρόκειται για ένα βιβλίο που βρίθει από παραφυάδες μελισσιών, όπου η ηρωίδα –βασίλισσα της κυψέλης–, οργανώνοντας με «σκηνοθετική δηκτικότητα» το οικογενειακό δράμα, αποκαλύπτει το νέκταρ της αγάπης.

Ωστόσο, τα θέματα που θίγει ο Αλέξης Σταμάτης δεν περιορίζονται στην έννοια της οικογενειακής ιδιοτέλειας, των τραυματικών εμπειριών, της συζυγικής αγάπης, της απιστίας και του έρωτα, που αποτελούν τα συνήθη, προσφιλή στο αναγνωστικό κοινό, θέματα. Επεκτείνονται και στη σφαίρα κάποιων θεμελιωδών ζητημάτων, όπως το ζήτημα των γηρατειών, της λογοτεχνίας και της γλώσσας. Τα ευήκοα ώτα των παρατηρητικών αναγνωστών, λοιπόν, με ευχαρίστηση θα διακρίνουν τους ψιθύρους-θραύσματα σκορπισμένα σε όλες τις σελίδες του μυθιστορήματος – μιας πολύ καλά δομημένης φιλοσοφίας του γράφειν και του ζην μέσα σε χρόνο πραγματικό και σε χρόνο ποιητικό-φαντασιακό. Εκεί όπου ο λόγος είναι δύναμη, αποτελεί ένα από τα κύρια όπλα στη φαρέτρα της σκηνοθετικής ευστροφίας της Αγάπης, την επόμενη στιγμή αυτοαναιρείται, μπροστά στο βίωμα: «Μα πώς μπορεί να αποτυπωθεί αυτή η εμπειρία σε γλώσσα; Αδύνατον. Μόνο στη σκέψη μπορεί. Μόνο στο λόγο της σκέψης βρίσκει καταφύγιο. Κι η σκέψη είναι άγραφη. Μη γελιόμαστε».

Και εκεί όπου η σχέση με τον λόγο γίνεται σχεδόν ερωτική, υπάρχει κάτι που υπερβαίνει τον ίδιο τον έρωτα: «...αυτή η ευελιξία, το αυτόματο διάβασμα της ματιάς του άλλου, το πετάρισμα του συνειρμού, η άλεκτη απάντηση».

Έτσι, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το στοιχείο της αυτοαναφορικότητας του βιβλίου, η εκ των έσω οπτική του ουσιαστικού περιεχομένου της συγγραφικής ταυτότητας, του ρόλου των «ησσόνων» μυθιστορηματικών ηρώων, της δύναμης που έχει το παιχνίδι της γλώσσας και του υπαινιγμού. Και ο υπαινιγμός, πέρα από μοτίβο του μυθιστορήματος, γίνεται από τον συγγραφέα το βασικό όχημα για την εξέλιξη και κορύφωση του μύθου.

Καταληκτικά, ο Αλέξης Σταμάτης στο νέο του βιβλίο φέρνει τον αναγνώστη αντιμέτωπο με τους ασπαλάθους της αγάπης, τον ξεναγεί σε ξεχασμένες ατραπούς του χρόνου και τον εκπλήσσει με τη λογοτεχνική εκδοχή της μνήμης. Αυτό που τελικά τον ενδιαφέρει δεν είναι η ρεαλιστική ανάκληση των γεγονότων, μέσα από τη φωνή της ηρωίδας του, αλλά η πρισματική μεταφορά τους. Εξάλλου, αν –κατά τα λεγόμενα του συγγραφέα– η φωτογραφία είναι η πιο μεταφυσική τέχνη, η λογοτεχνία του αναδεικνύεται ως μια τέχνη ακτινωτής συμμετρίας και «αρχιτεκτονικής ψυχογραφίας».

Μελίσσια
Αλέξης Σταμάτης
Καστανιώτης
256 σελ.
Τιμή € 14,91

Twitter